کولیک اسب چیست؟ از پیشگیری تا درمان

کولیک اسب

عارضه کولیک یکی از رایج ترین چالش های سلامتی در اسب ها در سرتاسر دنیا است که شاخص ترین معضل گوارشی در سلامت اسب ها نیز شناخته می شود. در برخی منابع برآورد شده که حدود 3 تا 10 مورد کولیک در هر 100 اسب به طور سالانه رخ می دهد و برخی دیگر نیز تخمین زده اند که سالانه از هر 4 اسب، یک رأس اسب دچار آن می شود. وابسته به شدت بروز آن، ممکن است که به درمان دارویی اسب و عادی دامپزشکی یا حتی جراحی نیاز باشد که میزان موفقیت اعمال جراحی نیز می تواند متفاوت باشد.

در برخی منابع برآورد شده که در سال 2019 میلادی هزینه درمان دامپزشکی عارضه کولیک به طور میانگین برای هر اسب چیزی حدود 1900 دلار بوده و هزینه جراحی نیز بیش از 8200 دلار برآورده شده بود. این موارد باعث شده که کولیک پس از لنگش یا لمینیت به عنوان پرهزینه ترین چالش سلامتی در صنعت پرورش اسب به شمار آید. در برخی منابع برآورد شده که اکثر موارد کولیک با موفقیت با روش های غیرتهاجمی قابل درمان هستند، اما حدود 5 تا 10 درصد موارد نیاز به جراحی پیدا خواهند نمود.

کولیک می تواند طیف گسترده ای از علل، علائم و درمان های محتمل را داشته باشد و البته پیشگیری از آن نیز به شدت توصیه شده و بر هر درمانی ارجح دانسته می شود. همچنین، این گروه از عارضه ها (انواع مختلف کولیک) می تواند در هر نژاد اسب یا هر سنی و هر گروهی از اسب ها رخ دهد. این طیف گسترده عوامل دخیل و لازم به درنظرگرفتن در مورد این بیماری باعث شده که جزئیات و پیچیدگی های مهم و زیادی در مورد آن مطرح باشد تا بتوان به طور مؤثر و کارآمدی بروز آن را در میان اسب ها پیشگیری، کنترل و درمان نمود.

کولیک چیست؟

به طور خلاصه، کولیک (Colic) که تحت عنوان درد اَبدومینال یا شکمی (abdominal pain) نیز شناخته می شود، می تواند از یک درد کوتاه مدت و خفیف شکمی که اغلب حتی بدون دیده شدن خود به خود رفع می شود تا دردهای شدید و بی امان و علائم یا عوارض ناشی از آن را در برگیرد که حتی در مواردی نیاز به درمان های تهاجمی نیز پیدا کند. در واقع از این اصطلاح (کولیک) برای توصیف انواعی از دردهای شکمی به جای یک عارضه یا بیماری منفرد استفاده می شود. وقتی علائم درد شکمی محسوس در اسب مشاهده شود، می تواند نشان دهنده احتمال وجود مشکل یا عارضه ای در اندام های داخل شکم (به ویژه روده ها) باشد.

در سال های اخیر افزایش آگاهی در مورد اینکه تشخیص به موقع و زودهنگام در کنار تکنیک های اصولی مدیریت این عارضه چقدر می توانند چشم انداز بهبود یا رفع کامل عارضه کولیک را قدرت بخشند، باعث شده که اسب داران، نیروی انسانی مسئول نگهداری از اسب ها و سوارکاران بیش از پیش به دنبال تکمیل هر چه بیشتر دانش و آگاهی خود در مورد این عارضه باشند. البته در کنار کسب آگاهی کافی در مورد علل، عوامل و علائم کولیک، باید از دامپزشکان متخصص نیز کمک های تشخیصی و درمانی لازمه گرفته شود.

علائم کولیک در اسب

نشانه ها و علائم بروز کولیک می تواند وابسته به اسب درگیر شده با آن و شدت درد متفاوت باشد. به عنوان مثال، از بین حدوداً بیش از 10 تا 12 علامت اصلی بروز کولیک در اسب ها، بنا بر نظر برخی منابع، 5 یا 6 مورد آن در اسب های دچار کولیک ناشی از مصرف ناخواسته خاک، شن و ماسه (Sand colic) امکان بروز بیشتری دارد. به هر حال، شاخص ترین علائم کولیک در انواع مختلف آن از قرار زیر است:

• از دست دادن اشتها
• بی قراری و پا کوبیدن به زمین (به طور مداوم یا متناوب در منابع تا 43 درصد موارد کولیک مشاهده شده است)
• کسلی، افسردگی، بی حالی یا گوشه گیری و انزوا (در منابع نرخ بروز تا 10 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• برگرداندن سر و نگاه کردن شکم خود (در منابع نرخ بروز تا 14 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• علائم دهانی به شکل بالابردن و پیچاندن لب بالایی (در منابع نرخ بروز تا 13 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• سعی در ضربه زدن به شکم خود با سُم ها (در منابع نرخ بروز تا 7 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• زور زدن بیش از حد یا عدم توان دفع فضولات تا بیش از 24 ساعت (در منابع نرخ بروز تا 1 درصد موارد تخمین زده شده)
• ایستادن به شکل کش دادن خود مثل گربه ها (در منابع نرخ بروز تا 4 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• برخاستن صداهای غیرعادی از شکم
• تعریق غیرعادی
• افزایش تعداد (نرخ) تنفس و ضربان قلب بی دلیل (بدون فعالیت بدنی شدید)
• درازکشیدن به مدت طولانی (در منابع نرخ بروز تا 29 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)
• برگشتن به پشت یا غلتیدن روی زمین (در منابع نرخ بروز تا 44 درصد موارد کولیک تخمین زده شده)

انواع کولیک و علل اصلی بروز کولیک

ابتدا باید عنوان شود که تشخیص اینکه عارضه کولیک مشاهده شده در کدام دسته از انواع کولیک قرار می گیرد، دشوار است. زیرا در مراحل اولیه بروز عارضه کولیک علائم بالینی می توانند بسیار بین انواع مختلف کولیک مشابه باشند. پس ضروری است که حتی اگر تجربه و دانش کافی در نزد اسب دار یا سوارکار وجود دارد، برای کسب اطمینان کافی از تشخیص درست و طی روند اصولی سایر اقدامات لازم (از جمله اقدامات درمانی) حتماً از دامپزشک متخصص کسب نظر (حتی الامکان با حضور بر بالین اسب) انجام شود.

به هر حال می توان انواع اصلی و دلایل عمده بروز کولیک را به اشکال مختلف و از جمله به شکل زیر (به عنوان یکی از رایج ترین انواع طبقه بندی) دسته بندی نمود:

• کولیک اسپاسمی یا اسپاسمودیک (Spasmodic colic):

  ناشی از نامنظم شدن حرکات روده است که معمولاً به صورت دوره هایی از درد حاد و دوره های دردهای آرام تر خود را نشان می دهد. البته تحت عنوان کولیک گازی نیز شناخته می شود که به تخمیر بیش از حد مواد خورده شده در روده یا کاهش توان حرکت و گذر گازهای تولید شده و انباشتگی آنها در روده برمی گردد.

• کولیک ناشی از تغییرات ناگهانی در برنامه روزانه تغذیه ای یا کولیک ناشی از شوک تغذیه ای (Impaction colic):

  این نوع از کولیک معمولاً در اسب های چراگر در مرتع که غذا را با سرعت ثابتی مصرف می کنند و با سرعت ثابتی از روده عبور می کند، بروز نمی یابد. اما در اسب هایی که در اصطبل نگهداری می شوند و در دفعات و زمان های مشخصی از روز وعده های غذایی را دریافت می کنند، با تغییرات به ویژه ناگهانی در مدیریت نگهداری و تغذیه، امکان بروز این نوع از کولیک بالا می رود.

  

  به عنوان مثال، وقتی اسب به طور ناگهانی در بهار یا تابستان از اصطبل به مرتع منتقل می شود (به ویژه بر روی بسترهایی مثل کاه خرد نشده و فراوان) برخی از اسب ها دچار انسداد روده می شوند که معمولاً در محل خم U شکل روده بزرگ رخ می دهد. البته در اکثر موارد درمان هایی مانند استفاده از مسکن های دامپزشکی، مایعات و ملین ها و... (به ویژه اگر به موقع اقدام شود) نتیجه می دهد، اما در مواردی نیز ممکن است نیاز به جراحی پیش آید.

• کولیک ناشی از مصرف شن و ماسه (Sand colic):

  امکان بروز این نوع خاص از کولیک در اسب هایی که در مراتع شنی نگهداری می شوند، بیشتر است (به ویژه در شرایط چرای محدود شده). این نوع از تغذیه باعث می شود که شن و ماسه یا خاک توسط اسب بلعیده شده و اگر مقادیر زیاد باشد در روده تجمع یابد. این رخداد می تواند باعث تحریک دیواره داخلی روده و ایجاد اسهال یا ایجاد کولیک در اسب ها شود. حجم و وزن شن و خاک جمع شده در روده در کنار ساییدگی بافت دیواره داخلی روده از طرف این مواد می تواند باعث التهاب دیواره روده و حتی در موارد شدید باعث پریتونیت (التهاب پرده صفاق) شود.

  ممکن است در این موارد استفاده از درمان های تهاجمی (جراحی) اجتناب ناپذیر باشد، اما خبر خوب این است که در برخی منابع آمده که در اکثر موارد درمان های تهاجمی یا جراحی در این نوع از کولیک پاسخ خواهند داد (به هر حال حتماً قبل از تصمیم گیری از دامپزشکان متخصص کسب مشورت لازم شود).

• کولیک ناشی از پیچ خوردگی یا انسداد روده (Colic caused by Torsion or twisted gut):

  همان طور که مسائلی مانند پیچش شیردان در دام ها رایج است، قسمت هایی از دستگاه گوارش اسب ها نیز دارای پتانسیل چرخش، جابجایی یا پیچ خوردن هستند که می تواند منجر به انسداد و قطع خون رسانی به آن بخش شود. البته تومورها یا آسیب های قبلی و کرم روده نیز می تواند منجر به این عارضه شود. به خصوص در بخشی از روده که انسداد و قطع جریان خون در آن رخ می دهد، می تواند منجر به شوک سمی ناشی از باکتری ها و مواد یا گازهای و سموم تولید شده توسط آنها شود یا حتی منجر به پارگی و عوارض بسیار مهلک ناشی از آن شود.

  کولیک ناشی از پیچ خوردگی روده می تواند جزو دردناک ترین انواع کولیک در اسب ها باشد و نیاز به جراحی اورژانسی دارد تا منجر به تلف شدن حیوان نشود. پس باید به رفتار اسب، علائم و نشانه ها در همه زمان ها دقت داشت تا در صورت بروز هر گونه علائم مشکوک، به سرعت بررسی و معاینه لازمه صورت گیرد تا احتمال دیر شدن در انجام اقدام فوری لازمه به حداقل ممکن برسد.

اقدامات لازم برای پیشگیری کولیک اسب

شاید پیشگیری از برخی از انواع کولیک یا درد شکمی چندان در دسترس نباشد، اما برای پیشگیری از سایر انواع کولیک اقداماتی به قرار زیر قابل انجام است:

• تأمین آب تازه، تمیز و کافی برای اسب
• استفاده از جیره غذایی پر فیبر (با استفاده از علوفه و به ویژه یونجه و کاه) در مقادیر و دفعات لازم
• مدیریت اصولی فعالیت بدنی در اسب ها
• برنامه اصولی مراقبت های دندانی
• زیر نظر داشتن میزان رشد و کیفیت مرتع و علوفه
• داشتن برنامه مناسب جلوگیری یا درمان کرم های انگلی دستگاه گوارش
• داشتن یک برنامه منظم و بدون تغییر برای کارهای روزانه اسب

مطالعه بیشتر: نگهداری از اسب در فصول مختلف سال چگونه است؟

چگونه از اسبی که کولیک دارد مراقبت کنیم؟

همان طور که گفته شد، شیوع کولیک در بین اسب ها نسبتاً بالا است و پیشگیری از برخی موارد شاید چندان امکان پذیر نباشد. البته این موضوع به معنای کاهش اهمیت پیشگیری از کولیک نیست، بلکه به معنای اهمیت و ضروری بودن یادگیری اصول اساسی و درست نگهداری از اسب های دچار کولیک است. اقداماتی که قبل از رسیدن دامپزشک انجام می شوند شامل موارد زیر هستند:

• رصد نشانه ها و علائم حیاتی در اسب مانند نبض و ضربان قلب، نرخ تنفس و...
• برداشتن غذا، علوفه و آب از جلوی اسب، مگر اینکه دامپزشک تا قبل از آمدنش آن را ممنوع نکرده باشد.
• چک کردن مکان استقرار اسب که مکانی امن و دور از هر گونه خطر باشد.
• اگر اسب مشکوک به کولیک عصبی یا بی قرار است، در یک مکان مناسب و ایمن مانند یک اصطبل بزرگ نگهداری شود و بدون ایجاد ریسک آسیب دیدگی برای خود و اسب باید آن را تحت نظر داشت.
• اگر علائمی که اسب بروز می دهد ملایم هستند، می توان به اسب کمک کرد که به آرامی و تحت کنترل پیاده روی کند.
• صورت برداری از هر مورد غیرعادی یا هرچه قبل از بروز نشانه ها اسب خورده است می تواند یک ایده یا تدبیر مفید باشد.

وقتی که دامپزشک بر بالین اسب حاضر شد و معاینات لازم همراه با بررسی ها و پرسش های لازمه صورت گرفت، تا آنجا که ممکن است با بیشترین دقت و مو به مو به تجویزهای صورت گرفته توسط او توجه شده و عمل شود. ممکن است اگر وضعیت به گونه ای باشد که نیاز فوری به جراحی نباشد، اما پاسخ لازمه از درمان ها گرفته نشده باشد، انتقال اسب به بیمارستان دامپزشکی برای پیگیری و تصمیم گیری دقیق تر در مورد درمان اجتناب ناپذیر شود.

درمان کولیک اسب

• اگر درمان به طور کامل صورت گرفته و بهبودی کامل حاصل شده (در مواردی مانند کولیک اسپاسمودیک یا اسپاسمی یا کولیک جزئی)، به تدریج و طی چند روز حیوان به زندگی و فعالیت عادی خود بازگردانده می شود. اما باید سابقه کولیک آن اسب را در مدیریت روزانه آن در نظر گرفت و دقت خاصی در پیشگیری از عوامل خطر مانند تغییر ناگهانی برنامه غذایی و جیره روزانه و... به کار برد.
• اسبی که جراحی کولیک انجام داده و با موفقیت از آن عبور کرده، معمولاً با یک دوره نقاهت چندماهه (معمولاً بازگشت به زندگی عادی در 4 تا 6 ماه بعد) روبرو است که در مواردی می تواند ظرف 5 تا 7 روز به محل زندگی خود بازگردد؛ اما در مواردی ممکن است تا چند روز بیشتر تزریق مایعات وریدی و مراقبت های پزشکی ویژه ادامه یابد. حتی ممکن است گاهی نیاز به جراحی مجدد پیش آید.
• پس از ترخیص از بیمارستان دامپزشکی، اسب های تحت عمل جراحی قرار گرفته در یک اصطبل انفرادی مناسب و راحت استراحت کنند تا محل برش ها و بخیه های جراحی بهبود یابد و به دنبال آن دوره های کنترل شدة افزایش تدریجی فعالیت بدنی برای آنها در نظر گرفته شود.
• تمام برنامه دوره درمان یا نقاهت بعد از عمل در خارج از بیمارستان باید با جزئیات کامل از دامپزشک یا مرکز دامپزشکی معالج اسب گرفته شده و هر مورد غیرشفاف یا دارای شک و شبه ای نیز بدون تعارف مورد پرسش قرار گیرد تا بهبود با بهترین و سریع ترین نتیجه ممکن حاصل شود.

نتیجه گیری

با توجه به آنچه گفته شد، نقش مدیریت تغذیه ای اصولی و برخورداری از مشاوره دامپزشکی مناسب در پیشگیری حداکثری از بروز کولیک یا درمان آن به بهترین شکل ممکن غیر قابل چشم پوشی است. این موضوع می تواند موارد متعددی مانند انتخاب مناسب ترین و باکیفیت ترین مواد افزودنی، مکمل اسب، نهاده های خوراکی یا کنسانتره اسب و خوراک کامل تا بررسی و انتخاب بهترین مشاورین جیره یا مشاورین دامپزشکی را شامل شود. هزینه و وقتی که صرف این موارد می شود در مقابل هزینه و وقتی که صرف درمان کولیک قابل پیشگیری می شود، اصولاً به طور چشمگیری توجیه پذیر و منطقی است.

به همین جهت نباید از آن چشم پوشی نمود و می توان با استفاده از امکان نوینی مانند اینترنت که در همه جا و همه زمان در دسترس است و سامانه های جامع نوین مانند وب سایت و اپلیکیشن مرغابی در این فضا، انتخاب بهترین امکانات سخت افزاری، داروها، مواد افزودنی و خوراکی و امکانات نرم افزاری مانند کتاب ها و جزوه ها یا سی دی های آموزشی، خدمات مشاوره ای و آموزشی و... را با حداکثر سهولت و دسترسی به گزینه های متنوع و در نتیجه با حداکثر اطمینان ممکن به انجام رساند.