کشور ایران، به‌عنوان یک کشور دارای تاریخ کهن و باستانی که یکی از خاستگاه های تمدن در جهان است، از دیرباز نقش غیر قابل اغماضی در اهلی نمودن و پرورش اسب در جهان دارد. از نژاد نسایی که متأسفانه اکنون منقرض شده است تا نژاد کاسپین یا خزری که نژادی خاص و محبوب، اما در معرض انقراض است و سایر نژادهای خونگرم خاورمیانه ای، یا ریشه در خاک ایران داشته‌اند یا تحت تاثیر تاریخ پرورش اسب در ایران قرار دارند. مورخین مختلف از هرودوت تا هرتل و سفرنامه نویسان مشهور دنیا مانند مارکوپولو در نوشته های خود در مورد اهمیت پرورش اسب در نقاط مختلف ایران نوشته اند. در اینجا می خواهیم 6 نژاد برتر، پر طرفدار و اصیل ایرانی اعم از کاسپین، ترکمن، عرب، کرد و ... را برای شما به طور کامل و جامع معرفی کنیم و در آخر به نحوه شناسایی اسب کرد از عرب بپردازیم.
اسب نژاد کاسپین (خزری)
قدمت: 400 سال پیش از میلاد مسیح
قد: بین 97 تا 127 سانتی متر
وزن: بین 250 تا 400 کیلوگرم
رنگ: سیاه، سفید، قهوه ای مسی (کهر و کرنگ)، خاکستری
تاریخچه نژاد اسب کاسپین
اسب نژاد خزری یا کاسپین که به دلیل جثه کوچک آن تحت عنوان اسبچه خزری نیز شناخته می شود، در منابع مختلف به عنوان قدیمی ترین نژاد اسب زنده در دنیا ثبت شده که در دهه 40 شمسی، این نژاد به طور تصادفی توسط بانوی آمریکایی (لوئیز لیلیان یا لوئیز نرسی) شناسایی و تکثیر شد. همچنین اسبچه خزری به عنوان جد اولیه یا یکی از اجداد اصلی نژادهای اسب شرقی شناخته شده است.
برخی از متخصصین، باتوجه به شباهت ویژگی‌های این نژاد با اسب های به تصویر کشیده شده در کتیبه های تخت جمشید، آن را یک نژاد عمده اسب در دوران هخامنشیان (به‌خصوص به‌عنوان اسب کشنده ارابه های سلطنتی) می‌دانند که نقش به سزایی در ایجاد و تکامل سایر نژادهای اسب ایرانی ایفا نموده است.
ویژگی های ظاهری اسب کاسپین
با وجود اینکه این اسب جثه کوچکی دارد اما جزو نژادهای اسب پونی به شمار نمی آید و برخلاف اینکه اسب پونی دست و پای کوچک و کوتاه دارد، اسب کاسپین دست و پای کشیده ای دارد که این نشان دهنده بارزترین تفاوت اسبچه خزری با سایر اسبچه ها است. در لیست زیر ما به خاص ترین خصوصیات ظاهری او اشاره کرده ایم که عبارتند از:
- جثه کوچک با اندام کشیده
- چشمان درشت
- گوش های کوچک
- انحنا در گردن
- سم باریک و بیضی محکم
- پوست درخشان و براق
ویژگی های رفتاری اسب کاسپین
این اسب کوچک بسیار خونگرم و مهربان با خلق و خوی آرام و مطیع بوده و همچنین هوش و زکاوت شگفت انگیزی دارد. وجود این ویژگی های خاص، آنها را به اسب های محبوبی جهت سوارکاری کودکان و نوجوانان و یک نژاد مناسب برای مسابقات زیبایی تبدیل نموده است.
متأسفانه وضعیت این نژاد در جهان و به خصوص زادگاه آن که ایران و به‌ویژه حاشیه جنوبی دریای خزر است، چندان مناسب نیست. به نظر می‌رسد تعداد اسب های خزری قابل تأیید از نظر شجره ای و دارای شناسنامه معتبر، در ایران به‌زحمت به 200 رأس می‌رسد. باتوجه به اینکه هر نژادی از هر حیوان که تعداد افراد خالص از آن به عدد 1000 نرسیده باشد، در خطر انقراض به حساب می‌آید. اسب نژاد خزری یا نژاد کاسپین نیز هنوز راه زیادی تا نجات از خطر انقراض در سرزمین مادری خود دارد.
اسب نژاد ترکمن
قدمت: 400 سال قبل از میلاد
قد: بین 150 تا 160 سانتی متر
وزن: بین 350 تا 450 کیلوگرم
رنگ: سیاه، سفید، قهوه ای مسی (کهر و کرنگ)، خاکستری
تاریخچه نژاد اسب ترکمن
مدارک و اسناد نشان می دهد که سالیان پیش اسب های ترکمن به همراه اربابان و خادمین در گورستان ها دفن می شدند زیرا معتقد بودند که همراه سروران خود و اسب های اصیل به جهان آخرت خواهند رفت. گفته می شود در سپاه داریوش هخامنشی 30 هزار راس اسب ترکمن وجود داشته و در جنگ هایی که در شهر ترکمن رخ داده است، عامل اصلی پیروزی آنها اسب های ترکمن بوده زیرا بسیار چابک و تیز بودند.
اسب های ترکمن طبق شرایط منطقه ای و جغرافیایی به سه طایفه (تیره) زیر تقسیم شده اند:
- آخال تکه: بدنی کشیده و ظریف با چشمان درشت و براق به همراه موهای بلند نقره ای، طلایی و کهربایی
- یموت: چابک به همراه چشمان درشت و موهای ابریشمی به رنگ نیله
- گوکلان یا گولان
دو تیره بسیار ارزشمند یموت (یومود) و گوکلان (گولان) که بر خلاف تیره آخال تکه، با وجود ویژگی های بسیار ارزشمند خود در سایر نقاط جهان کمتر شناخته شده اند، بومی ایران هستند. این دو تیره اسب ترکمن، توسط طایفه یُموت (بومی استان گلستان از مراوه‌تپه تا بندر ترکمن) و طایفه گوکلان (که هر دو جزو 5 طایفه یا قوم اصلی ترکمن ساکن ایران هستند) در کنار تیره آخال تکه و تیره‌های دورگه این نژاد پرورش داده می‌شوند.
ویژگی های ظاهری اسب ترکمن
اسب های ترکمن بسیار زیبا و باوقاراند و کاملا نشان دهنده یک اسب اصیل ایرانی هستند. این اسب ها دارای ویژگی های ظاهری منحصر به فرد زیر می باشند:
- سم های محکم دارای زاویه میانه و مناسب
- سینه فراخ و مفاصل و تاندون های قوی دست ها و پاها که حرکات ورزشی سنگین را به خوبی تحمل می‌کند.
- قدم برداشتن نرم و متناسب و شکوهمند
- صورت کشیده و ظریف همراه با چشمان بادامی براق و برجسته
- پوشش دارای درخشندگی و نرمی خاص با رنگ های سپید، سیاه، کرنگ، کهر، نیله (طوسی)، ابرش و سمند
ویژگی های رفتاری اسب ترکمن
اسب نژاد ترکمن یکی از نژادهای اسب خونگرم، مهربان، با اعتماد به نفس است و نحوه ارتباط با اسب برای انسان هایی که علاقه مند به برقراری ارتباط هستند. اگر در فضای استرس زا قرار بگیرند تنش بزرگی به آنها وارد می شود بنابراین باید تلاش کنیم در محیط های امن قرار گیرند.
اسب های ترکمن مناسب ترین گزینه برای سوارکاری هستند و آنها به راحتی می توانند تکنیک های سوارکاری را بیاموزند. از آنجایی که بسیار باهوش و زیرک می باشند، امروزه مسابقات زیادی با حضور اسب های ترکمن برگزار می شود.
اسب نژاد دره شوری یا شیرازی
قدمت: از زمان زیاد خان دره شوری (1970 میلادی)
قد: بین 145 تا 160 سانتی متر
وزن: 450 تا 500 کیلوگرم
رنگ: قهوه ای و سفید
تاریخچه نژاد اسب دره شوری
نام این نژاد که یکی از پرتعدادترین نژادهای اسب بومی ایران است، به بزرگ‌ترین طایفه ایل قشقایی بازمی‌گردد که منطقه ییلاق این طایفه، منطقه دره شور در بخش وردشت از توابع شهرستان سمیرم است. این نژاد را به عنوان نژاد اصلی اسب در ایل بزرگ قشقایی و بخش های وسیعی از مناطق مرکزی ایران می شناسند.
در منابع مختلف، این نژاد را دارای ویژگی های مشترک بارزی با اسب اصیل (نژاد عرب بومی ایران) دانسته اند که از جمله آنها می‌توان به دم افراشته و خصوصیات ظاهری مشابه اشاره نمود اما تفاوت این نژاد با نژاد عرب را می‌توان در مواردی چون میانگین قد بلندتر، گوش‌ها و کپل های کشیده تر به سمت عقب در مقایسه با نژاد عرب و ویژگی های سرعتی و استقامتی بهتر در مقایسه با نژاد عرب مشاهده نمود.
ویژگی های ظاهری اسب دره شوری
جثه و قد بلند اسب دره شوره زبانزد خاص و عام است که در لیست زیر به بارزترین خصوصیات ظاهری آنها پرداخته ایم:
- کپل صاف و کشیده
- بدن قوی و قدرتمند
- گوش های بلند
- چشم های درشت و تیره
- دم بلند و برافراشته
ویژگی های رفتاری اسب دره شوری
این اسب که قدمت طولانی در ایران دارد بسیار باهوش و تربیت پذیر است و اگر قصد سوارکاری با این اسب توانا دارید کافی است لوازم سوارکاری خود را آماده کنید و شروع کنید زیرا مناسب ترین گزینه برای اسب ورزشی است.
اسب دره شوری علاوه بر سازگاری بالا با شرایط و اقلیم کشور ایران، دارای ویژگی های ورزشی مناسبی از لحاظ سرعت، استقامت، مسابقات پرش است که در صورت توجه به مواردی مانند شرایط پرورش حرفه ای می‌تواند یک دارایی بسیار ارزشمند برای کشور ایران و مناطق پرورش دهنده این نژاد در سطح جهانی باشد.
اسب نژاد قره باغ
قدمت: قرن 8 و 9
قد: 145 تا 150 سانتی متر
وزن: بین 300 تا 320 کیلوگرم
رنگ: کهر، کرنگ، نیله و سمند
تاریخچه نژاد قره باغ
اسب قره باغ شباهت بسیار زیادی به اسب های نژاد آخال تکه و اسب ترکمن دارد. مدارک نشان می دهد، " ابراهیم خلیل" خان قره باغ (جنوب قفقاز) در گله 4000 تایی خود به تعداد زیادی اسب قره باغ داشته که از قرن 19 پرورش این اسب ها در اروپا گسترش یافت. اسب های قره باغ به دلیل چابکی حضور پر رنگی در جنگ ها داشته اند ولی متاسفانه همین امر باعث شده است که تعداد خیلی کم و محدود اسب قره باغ در مناطق آذربایجان شرقی و اردبیل مشاهده می شود.
ویژگی های ظاهری اسب قره باغ
شناسایی اسب قره باغ کار سختی نیست زیرا اصلاحا خط گورخری موجود در صورت آن به راحتی قابل تشخیص است. از جمله خصوصیات ویژه اسب قره باغ به موارد زیر می توان اشاره کرد:
- بدن قوی و تنومند
- بسیار چابک و سریع
- ران های قوی و غضلانی
- دم کوتاه
- دارای خط گورخری از سر تا ناحیه اتصال دم به تنه (بارزترین راه شناسایی اسب قره باغ)
ویژگی های رفتاری اسب قره باغ
اسب قره باغ به علت سازگار بودن با مناطق آذربایجان شرقی مناسب ترین انتخاب برای فعالیت های کشاورزی است. از آنجایی که جثه کوچکی دارد در مناطق کوهستانی مناسب است و می تواند تولید قاطر برای مناطق کوهستانی داشته باشد. بسیار چابک، تند و تیز می باشد و در سوارکاری، عبور از مناطق صعب العبور، تفریح و درساژ قطعا بسیار عالی عمل کرده و شما را شگفت زده خواهد کرد.
اسب اصیل: اسب نژاد عرب بومی ایران
قدمت: بیش از 5000 سال پیش
قد: بین 145 تا 155 سانتی متر
وزن: بین 400 تا 500 کیلوگرم
رنگ: کرنگ، کهر، نیله، خاکستری و مشکی
تاریخچه نژاد اسب عرب بومی ایران
اسب هایی که با عنوان اسب اصیل در ایران شناخته می شوند، عمدتاً، اسب هایی با ویژگی های اسب نژاد عرب هستند که بومی و پرورش‌یافته در ایران هستند. اسب نژاد عرب یکی از نژادهای خونگرم و سبک شاخص در دنیا و خاورمیانه است که از طریق تجارت و جنگ ها در تمام منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و سپس در تمام جهان پخش شده است.
دلیل محبوبیت این نژاد در تمام دنیا به مانند سرعت و چابکی بالا همراه با زیبایی تحسین برانگیز آن بازمی‌گردد که این نژاد را به یک پایه اساسی اصلاح نژاد اسب ها در سراسر دنیا تبدیل نموده است و به‌عنوان یکی از ده نژاد بسیار محبوب اسب در دنیا شناخته شده است. باتوجه به اینکه سابقه پرورش اسب های نژاد عرب به قرن ها قبل از میلاد مسیح در منطقه بین النهرین برمی‌گردد، و این منطقه امروزه حوزه کشورهای عراق و مناطق غربی و جنوب غربی ایران را شامل می شود، نشان از سابقه طولانی پرورش این نژاد در کشور ایران و خصوصاً مناطق ذکر شده دارد.
ویژگی های ظاهری اسب عرب بومی ایران
نژاد اسب عرب دارای تیره های بسیار متنوعی است که معمولاً نام آنها از یک طایفه خاص گرفته شده و در برخی منابع تا بیش از 60 تیره را شامل می‌شود. اما ویژگی بارز و محبوب نژاد اسب عرب در بین تیره های مختلف این نژاد را عموماً ویژگی هایی مانند شکل و شمایل خاص سر، دم و استایل بدنی، در کنار ویژگی سرعت بالا، فرز و چابک بودن شامل می شود. ویژگی های خاص نژاد اسب عرب که در اسب های اصیل (اسب عرب ایرانی) نیز معیار تشخیص این نژاد است، به شرح زیر قابل‌ذکر است:
- قد بین 145 تا 155 سانتی‌متر تا شانه
- نیم رخ صورت به شکل مقعر و انحنادار به سمت داخل
- چشمان گرد، درشت و برجسته
- منخرین (سوراخ بینی) بزرگ و شاخص
- پوزه باریک و ظریف
- گردن تا حدی دارای قوس
- دم بلند و افراشته
ویژگی های رفتاری اسب عرب بومی ایران
خلق‌وخوی اسب عرب بومی ایران، باهوش و خونگرم است و همین باعث ایجاد ارتباط و تعامل قوی بین اسب و صاحب یا سوارکار آن می‌شود. هیبت و شجاعت این اسب توصیف ناپذیر بوده و به معنای واقعی نمایانگر یک اسب قدرتمند و اصیل است. این ویژگی اسب عرب بومی ایران منجر به استفاده آن در جنگ ها شده و همیشه برای سوارکاران چشیدن طعم پیروزی و موفقیت را به همراه داشته است.
نژاد اسب عرب به‌عنوان یک نژاد معیار با سایر نژادهای ایرانی و خاورمیانه ای مقایسه می شود و حتی محدوده شباهت یا تفاوت آن با برخی نژادها محل بحث قرار دارد که خصوصاً در مورد نژادهایی مانند دره شوری یا کرد باید به طور دقیق‌تر شفاف سازی شود.
اسب مغول: اسب نژاد کرد
قدمت: 500 سال قبل از میلاد
قد: بین 140 تا 150 سانتی متر
وزن: بین 400 تا 600 کیلوگرم
رنگ: سفید، سیاه، کهر، قره کهر، خرمایی و نیله
تاریخچه نژاد اسب کرد
اکنون باتوجه به معرفی سایر نژادهای اسب اصلی و بومی ایران، پرداختن به ویژگی های خاص اسب نژاد کردی و تفکیک آن به عنوان یک نژاد اصیل در بین سایر نژادها بهتر قابل انجام است. یکی از نژادهای شاخص خاورمیانه ای که در خاک ایران نیز ریشه دارد، نژاد اسب کرد است. اسب نژاد کردی که در ایران بومی کرمانشاه و کردستان، آذربایجان غربی، زنجان، لرستان و اصفهان و مناطق اطراف این استان ها است و در عراق (بیشتر در مناطق کردنشین)، ترکیه (وفور بیشتر در مناطق کردنشین) و جمهوری آذربایجان نیز دارای جمعیت نسبتاً خوبی است.
دارای سه تیره اصلی با نامهای جاف، افشاری و سنجابی است
- تیره جاف : تیره جاف که در منابع مختلف دارای بیشترین جمعیت در میان سایر تیره های اسب کرد عنوان شده است را به ایل جاف به عنوان یکی از بزرگ ترین ایل های مردمان کرد نسبت می دهند، بنابراین، با توجه به محل زیست عمده ایل جاف که عمدتاً در استان کرمانشاه و مناطق سرپل ذهاب، سنقر، جوانرود، ثلاث باباجانی و روانسر متمرکز است، می توان در این نقاط به دنبال اسب های خالص این تیره جستجو نمود.
- تیره افشاری: دومین تیره از نظر تعداد نیز تیره افشاری است که تیره ای محبوب از اسب کرد در بین علاقه مندان به این نژاد است.
- تیره سنجابی: تیره سنجابی نیز عمدتاً در اطراف کرمانشاه و اسلام آباد غرب قابل یافت است. البته، گرچه در بیشتر منابع، تیره های اسب کرد را به ویژه در ایران به همین سه تیره محدود دانسته اند، اما در برخی منابع نیز از تیره های اسب کردی بستانی، اسب کردی قره‌باغی و اسب کردی عراقی نیز سخن به میان آمده است.
مسئله مناقشه برانگیزی که پیرامون این نژاد وجود دارد و لازم به توضیح است، مبحث تفاوت ها و شباهت های این نژاد با سایر نژادها و خصوصاً نژاد عرب یا اصیل است که هنوز باتوجه به همپوشانی مناطق پرورش این دو نژاد در کشور ایران و نقاط دیگر خاورمیانه، محل بحث است.
ویژگی های ظاهری اسب کرد
در همین تحقیقات، اسب های نژاد کرد دارای ویژگی های ظاهری شاخصی عنوان شده اند که باعث تفاوت آنها با اسب های سایر نژادها شده است. بارزترین تفاوت‌ها به شرح زیر است:
- در مقایسه با نژادهایی مانند نژاد ترکمن، دارای بدنی با ارتفاع (قد) و کشیدگی (طول) نسبتاً برابر هستند که استایلی دارای کشیدگی کمتر به این نژاد میدهد.
- در مقایسه با نژادهایی مانند نژاد عرب که چشمانی گرد دارند یا نژادهایی مانند نژاد ترکمن که چشمانی بادامی‌شکل دارند، اسب های نژاد کرد چشمانی بیضی شکل (نه کاملاً گرد و نه کاملاً بادامی‌شکل) دارند.
- گوش های این نژاد در مقایسه با نژادهایی مانند نژاد عرب کمی عقب تر و به شکل مستقیم قرار گرفته است که ظاهر هوشیار و متوجه به محیط اطراف به آنها میدهد.
- سر این نژاد در مقایسه با سایر نژادها و خصوصاً اسب نژاد عرب کمی بزرگ به نظر می رسد و بر خلاف نژاد عرب که نیم رخ مقعر برای سر یک ویژگی مطلوب است، در اسب‌های نژاد کرد چندان مطلوب نیست.
ویژگی های رفتاری اسب کرد
اسبی بسیار شجاع، آرام و نجیب است که انتخاب خوبی برای افراد مبتدی می باشد. نژاد اسب کرد را می توان یک نژاد خونگرم و پرانرژی، دارای توان آموزش پذیری و تطابق‌پذیری بالا با رشته های مختلف ورزش سوارکاری مانند چوگان (که در تاریخ مکرراً ورزشی دارای ریشه ایرانی دانسته شده)، مسابقات پرش و مسابقات استقامتی (خصوصاً به دلیل ویژگی‌های استقامتی بالای این نژاد) عنوان نمود که البته پتانسیل بالایی نیز برای مسابقات کورس، زیبایی و حتی درساژ دارد.
تشخیص اسب عرب بومی ایرانی از اسب کرد
بنابراین، با اینکه این دو نژاد عرب ایرانی و کرد هر دو جزو نژادهای خونگرم خاورمیانه ای فرز و چابک و نسبتاً باریک اندام با جثه مشابه هستند و بومی مناطقی کاملاً نزدیک و دارای همپوشانی جغرافیایی هستند، اما به خوبی قابل تفکیک به عنوان دو نژاد متفاوت هستند.
در حالت کلی اسب های قاره آسیا به دو نژاد آرین و مغول تقسیم بندی می شوند که نژاد اسب اصیل عرب جزو نژاد آرین محسوب می شود ولی اسب کرد جزو نژاد مغول به شمار می آید. و عمده ترین تفاوت اسب عرب و کرد شامل موارد زیر می شود:
- اسب عرب در مقایسه با تمام نژادهای اسب و اسب کرد زیباتربن اسب محسوب می شود.
- سر اسب کرد از سر اسب عرب بزرگتر است ولی سر اسب عرب زیباتر و خوش فرم تر است.
- چشمان اسب عرب نسبت به چشمان اسب کرد پایین تر قرار گرفته است.
- موهای اسب عرب خوش رنگ تر و ابریشمی تر از موهای اسب کرد است.
- اسب کرد قدرت بدنی بالاتری داشته و گزینه بهتری برای جنگ و مبارزه است.
- اسب عرب بیشتر قهوه ای است اما اسب کرد بیشتر به رنگ های سفید و مشکی است.
نتیجه گیری
این روزها به برخی از نژاد های اسب ایرانی کم توجهی می شود و همین امر منجر به انقراض نژادهای اصیل ایرانی می شود. پیشنهاد می شود اگر از این اسب های نجیب نگهداری می کنید حتما به تغذیه، خوراک و جیره غذایی او توجه ویژه ای داشته باشید. مکمل و کنسانتره اسب انتخاب مناسبی برای تقویت مواد معدنی مورد نیاز بدن اسب می باشد که تا حدودی می تواند از خطر کاهش جمعیت اسب های اصیل ایرانی جلوگیری کند.
مورد دیگری که باید در نگهداری اسب های ایرانی به آن اهمیت داد، محبت و توجه به آنهاست. اسب ها بسیار احساساتی و مهربان اند و اگر به این مورد توجه داشته باشید حس زندگی و شادابی را در او حفظ خواهید کرد و همچنین این امر متقابل بوده زیرا اسب های ایرانی بسیار خونگرم می باشند و از فواید نگهداری اسب بهره مند خواهید شد.
