استرس گرمایی در مرغداری چیست؟
تنش یا استرس را می توان به هر عاملی نسبت داد که باعث اختلال در هموستاز یا تعادل داخلی پایدار کارکردهای بدن شود. در واقع تنش یا استرس همان پاسخ بیولوژیکی بدن جهت به دست آوردن تعادل مجدد بعد از به هم خوردن آن توسط هر عامل تنش زا را در برمی گیرد. امروزه دمای بالای محیط به یکی از مهم ترین عوامل تنش زای محیطی برای طیور پرورشی تبدیل شده که تحت هر ساله زیان های قابل توجهی به صنعت طیور در سراسر جهان و به ویژه نقاط گرمسیر وارد می کند.
در منابع تخصصی آمده است که تغییرات اقلیمی که در سال های اخیر رو به تشدید بوده اند باعث افزایش بروز تنش گرمایی در سراسر جهان شده اند و پیش بینی می شود که با روند فعلی همچنان این روند تشدید بروز تنش گرمایی در گله های طیور ادامه یابد. با توجه به این مورد باید بیش از پیش جهت مقابله با تنش گرمایی در صنعت طیور کسب دانش و آمادگی شود تا بتوان به خوبی در جهت کاهش خسارات و چالش های ناشی از استرس گرمایی در گله های طیور قدم برداشت.
به همین جهت در ادامه مقاله به بررسی این عامل تنش زای اصلی در گله های طیور پرورشی پرداخته خواهد شد.
استرس گرمایی چیست؟
دمای بهینه برای آسایش و عملکرد بهینه طیور معمولاً در دامنه دمایی بین 18 تا 22 درجه سانتیگراد تعریف می شود که اگر طیور پرورشی در این محدوده دمایی نگهداری شوند نیازی به صرف انرژی برای حفظ دمای مناسب بدن خود ندارند. البته باید دقت کرد که از روز اول ورود جوجه ها به سالن پرورش (جوجه های یکروزه) دمای مناسب با توجه به پیشرفت توان جوجه ها در حفظ دمای بدن و بهبود پوشش بدنی، به تدریج کاهش می یابد و باید دمای مناسب را با توجه به دامنه دمایی توصیه شده در طول دوره پرورش در کاتالوگ سویه های تجاری (راس، کاب، هوبارد و...) یا تحت نظر مشاور مجرب و متخصص تنظیم نمود.
تنش یا استرس گرمایی نتیجه تنظیم ناموفق دمای محیط زیست طیور است که باعث می شود تا بدن آنها گرمایی بیش از آنچه می تواند از خود دفع کند تولید کنند. به بیان دیگر تنش یا استرس گرمایی ناشی از تعادل منفی بین گرمای خالص تولید شده توسط بدن طیور و ظرفیت آنها برای دفع این گرما به محیط اطراف است. این عدم تعادل می تواند در نتیجه عوامل محیطی مانند تابش نور خورشید یا تابش حرارتی، دما و رطوبت هوای محیط رخ دهد، اما تحت تأثیر عوامل دیگری مانند وزن بدن، پوشش و پخش پرها در سطح بدن، وضعیت از دست دادن آب بدن (دهیدراتاسیون)، متابولیسم بدنی و سازوکارهای تنظیم دمای بدن (مجموعاً عوامل مرتبط با خود پرنده) نیز قرار گیرد.
حتی کیفیت و فرمول خوراک طیور نیز می تواند در بروز یا کنترل تنش حرارتی در گله های طیور تأثیر قابل توجهی داشته باشد. اصولاً با بروز تنش گرمایی در گله های طیور، مصرف خوراک و دریافت مواد مغذی مورد نیاز بدن کاهش می یابد که باعث کاهش عملکرد و راندمان تولیدی گله می شود؛ پس باید در فصول گرم سال یا شرایط بروز تنش گرمایی ترکیب خوراک و مواد مغذی آن جهت بهبود مصرف خوراک بازتنظیم شود.
استرس گرمایی چه تأثیری بر پرندگان می گذارد؟
تنش گرمایی یا استرس گرمایی را در طیور می توان به دو دسته کلی تنش گرمایی حاد و تنش گرمایی مزمن طبقه بندی کرد که هر کدام تعریف و اثرات خود را دارند:
- استرس گرمایی حاد معمولاً به افزایش کوتاه مدت و سریع دمای محیط (مثلاً در حد چند ساعت) اطلاق می شود که طیور انعطاف پذیری نسبی در برابر آن دارند. البته استرس گرمایی حاد نیز می تواند در صورت عدم رسیدگی پتانسیل ایجاد کاهش قابل توجه در متابولیسم و در نتیجه رشد و عملکرد جوجه های گوشتی و سایر طیور را داشته باشد. حتی تنش گرمایی حاد می تواند مانند نوع مزمن باعث تغییر رنگ لاشه و گوشت و مؤلفه های کیفی گوشت جوجه ها مانند ظرفیت نگهداری آب، pH عضلانی و میزان رطوبت با اصطلاحاً آبدار بودن آن (در نتیجه کیفیت، لطافت و موردپسند مصرف کنندگان بودن) شود.
- استرس گرمایی مزمن زمانی بروز می یابد که دمای بالای محیط به مدت بالاتری (مثلاً حدود چند روز) باقی بماند و سازوکارهای جبرانی بدن مرغ ها برای حفظ سلامت و عملکرد آن ها کفایت نکند. در نتیجه می تواند افت تولید و عملکرد محسوس و حتی در موارد شدیدتر تلفات قابل توجه را ایجاد کند. به ویژه مشاهده شده که با بروز تنش گرمایی مزمن (به طور مداوم دمای 35 درجه سانتیگراد) در روزهای 22 تا 42 روزگی (نیمه دوم دوره پرورش جوجه های گوشتی) میزان افزایش وزن روزانه نسبت به شرایط عادی کاهش شدیدی را تجربه می کند.
تنش گرمایی در پرندگان باعث بروز علائمی در آن ها می شود که خود بخشی از تأثیرات منفی تنش گرمایی را مستقیماً نشان می دهد. مواردی مانند اصطلاحاً له له زدن (Panting) و باز کردن یا فاصله دادن بال ها از دو طرف بدن، رخوت و گوشه گیری، افزایش تعداد تنفس و کاهش مصرف خوراک در کنار افزایش مصرف آب جزو نشانه های بارز استرس حرارتی هستند که خود نشاندهنده تأثیرات منفی گرمای بیش از حد محیط و تنش گرمایی بر سلامت و عملکرد گله های طیور است. این تأثیرات می توانند غیرمستقیم نیز باشند، مثلاً افزایش مصرف آب در مقابل کاهش مصرف خوراک می تواند باعث خیسی فضولات و کود و در نتیجه کاهش کیفیت رول مرغداری شود که زمینه ساز عوارض بعدی آن می شود.
تنش گرمایی می تواند علاوه بر کاهش روند افزایش وزن روزانه و کیفیت و کمیت تولید لاشه در گله های گوشتی باعث اثرات منفی بارزی مانند نازک شدن پوسته تخم و کاهش تولید و اندازه تخم مرغ در گله های تخم گذار و بعلاوه کاهش باروری در گله های مادر یا اجداد نیز شود. اثرات جانبی دیگر مانند التهاب کلیوی و کاهش یکپارچگی یا اصطلاحاً قوت بافت روده و آسیب به دیواره روده نیز به ویژه در شرایط تنش گرمایی مزمن یا طولانی مدت قابل بروز یافتن هستند؛ بنابراین با افزایش نفوذپذیری بافت روده احتمال انتقال سموم و عوامل بیماری زا از دستگاه گوارش به جریان خون افزایش یافته و کاهش قابلیت هضم مواد مغذی و راندمان هضم و جذب مواد مغذی و عواقب بعدی آن نیز محتمل است.
به ویژه، آسیب به یکپارچگی بافت روده، جمعیت میکروارگانیسم های عادی و مناسب در روده (میکروبیوتای روده)، مورفولوژی پرزهای روده (طول، عرض، فاصله بین پرزها و...) و سرکوب سیستم ایمنی می تواند باعث افزایش شیوع بیماری آنتریت نکروزه کننده شود که یکی از دردسرسازترین بیماری های باکتریایی در صنعت طیور فعلی است. مطالعات علمی معتبر نشان دادند که حتی بروز تنش گرمایی حاد در دوره هایی از کل دوره پرورش جوجه های گوشتی می تواند باعث افزایش بروز و شدت بیماری NE در گله ها شود.
حتی در این شرایط افزایش سطح اندوتوکسین ها در پلاسمای خون و افزایش بروز عفونت های ثانویه در صورت نامناسب بودن شرایط بهداشتی گله و سالن پرورش می تواند محتمل باشد. در واقع تنش اکسیداتیو ناشی از همه تنش ها و از جمله تنش گرمایی می تواند در سطح سلولی و به ویژه در دستگاه گوارش منجر به اثرات شدید درونی شود. در بروز تنش اکسیداتیو است که تولید گونه های فعال اکسیژن یا ROS(عامل اصلی آسیب به ساختارهای بدنی در طی تنش اکسیداتیو) افزایش یافته و توان سیستم بیولوژیکی بدن برای سم زدایی از آن یا ترمیم آسیب های ناشی از آن کاهش می یابد. در بخش بعدی به راهکارهای مقابله با این عوامل آسیب زا در پی بروز تنش گرمایی پرداخته خواهد شد.
راه های کاهش تأثیرات منفی استرس گرمایی
راهبردها یا استراتژی های کاهش و مقابله با تنش گرمایی شامل طیف گسترده ای از اقدامات مانند مدیریت محیطی، طراحی ساختمان و تأسیسات نگهداری از طیور، سیستم های تهویه و برودت ساز، تغذیه و... می شود. به ویژه به دست آوردن درک کافی از روش های کنترل شرایط محیطی را می توان همیشه بخش غیر قابل اغماضی از مدیریت تنش گرمایی دانست که برای کسب اطمینان از آسایش طیور و دستیابی گله طیور به بهترین سلامت و عملکرد ممکن بسیار مهم است.
در واقع با توجه به اینکه تنش گرمایی در گله های طیور باعث عوارضی مانند افزایش تلفات، کاهش سلامت دستگاه گوارش، کاهش رشد و وزن نهایی، کاهش مصرف خوراک و افزایش ضریب تبدیل، کاهش ایمنی و شاخص های کیفی گوشت و تخم مرغ تولیدی یا عملکرد تولیدمثلی تخم های نطفه دار می شود، بهتر است که تنها به راهکارهای تغذیه ای که مهم ترین دسته از راهکارهای مبارزه با تنش گرمایی هستند، اتکا نشود. راهکارهای نوین مقابله با تنش گرمایی در دسته های زیر قرار می گیرند:
-
راهبردهای مدیریت محیطی
در ساختمان های روباز پرورش طیور که امکان کنترل شرایط محیطی کمتر است یا اصولاً میسر نیست، تراکم زیاد یا تهویه ضعیف می تواند عوارض تنش گرمایی را افزایش دهد. اگر سیستم تنظیم و کنترل دما و تهویه در محیط سالن های بسته پرورش نیز دچار نوسان یا اختلال یا شکست در عملکرد مناسب شود می تواند باعث تنش گرمایی شود. انواع مختلفی از فن ها، مه پاش ها، سیستم های گرمایش و سرمایش و سنجشگرها یا سنسورهای متصل به این سیستم ها به شکل یکپارچه با کنترل دستی یا هوشمند قابل استفاده هستند تا جلوی تنش های محیطی به ویژه تنش گرمایی و عوارض ناشی از آن را بگیرند.
-
راهکارهای مدیریت گرمایی
به خصوص در روزهای اولیه زندگی و سنین پایین که توان کنترل دمای بدن کمتر است، سیستم گرمایشی و ابزار مورد استفاده در آن مانند انواع مختلف گرماسازهای رایج (از مشعلی یا کوره ای تا جت هیترها و گرمایش از کف و...) می توانند بسیار مفید و مهم باشند. تحقیقات معتبر نشان داده که بهره مندی از گرمای لازم در سنین پایین می تواند به افزایش قدرت طیور در سنین بالاتر جهت تحمل گرما و کنترل دمای بدن خود کمک شایان توجهی کند. این موضوع به مهار تولید پروتئین های خاص و افزایش تولید برخی دیگر از پروتئین ها مانند HSP70 (یکی از پروتئین های شاخص خانواده پروتئین های دخیل در کنترل شوک گرمایی در بدن) نسبت داده شده است.
-
راهکارهای ژنتیکی
این دسته از راهکارها بسیار نوین هستند و اخیراً بسیار مورد توجه قرار گرفته اند که به اشکال مختلف مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از رایج ترین راهکارها در این دسته را انتخاب ژنتیکی برای توسعه نژادهای طیور مقاوم در برابر تنش گرمایی در برمی گیرد. همچنین انتخاب برای بروز ژن گردن بی پر (گردن برهنه) یا Naked neck که باعث کاهش تعداد پرهای گردن در نسل های بعدی و کمک به پخش گرما می شود نیز مورد توجه قرار گرفته است. حتی بیان شده که این ژن علاوه بر ارتباط با کاهش دمای بدن در فصول گرم سال با افزایش ماهیچه سینه و وزن بدن نیز مرتبط است. کار بر روی ژن هایی مانند ژن HSP70 که به آن اشاره شد یا ژن موخوره (frizzle gene (F)) به دلیل کاهش تراکم پر و افزایش توان دفع گرما یا ژن کوتولگی با عنوان (Dwarf (dw) gene) که دارندگان آن برای مقاومت بیشتر در برابر تنش گرمایی مورد توجه هستند نیز همچنان در حال پیگیری در مراکز علمی جهانی است.
-
راهکارهای تغذیه ای
در مورد راهکارهای تغذیه ای کنترل و رفع تنش گرمایی که قبلاً نیز به اهمیت آن اشاره شد، می توان به راهکارهایی مانند تغذیه با جیره های پلت شده یا افزایش محتوای انرژی جیره و گنجاندن چربی یا روغن بیشتر در جیره در کنار کاهش سطح کل پروتئین جیره اشاره نمود. همچنین، استفاده از برخی اسیدهای آمینه به عنوان مکمل جیره یا سطوح بالاتر برخی ویتامین ها (مانند ویتامین C) و مواد معدنی (جهت تنظیم تعادل الکترولیتی جیره طیور) قابل استفاده هستند که در مورد جزئیات استفاده از این مواد اولیه در جیره می توان از متخصصین تغذیه طیور کسب مشورت یا آموزش نمود. کتاب ها و سی دی های آموزشی خوبی نیز در کنار مطالب علمی موجود در اینترنت به عنوان مکمل این موارد قابل استفاده هستند.
استفاده از ترکیبات فیتوژنیک یا فیتومولکول ها (ترکیبات و اسانس های گیاهی مناسب) در کنار آنتی اکسیدان های قدرتمند در جیره طیور می تواند بسیار مهم باشد. به ویژه که امروزه در گله های تجاری طیور در بخش بزرگی از دنیا اجتناب از بروز تنش حرارتی یا گرمایی به شکل کامل و صددرصدی تقریباً غیرممکن است. خواص ضد اکسیداتیو و ضدالتهابی این ترکیبات خود را در مهار رادیکال های آزاد (به ویژه ROS یا گونه های فعال یا به شدت واکنش پذیر اکسیژن) و سایر فرایندهای مفیدی که در آن دخیل هستند، نشان می دهد.
می توان جهت استفاده از آنتی اکسیدان های طبیعی مانند ویتامین E یا ترکیبات گیاهی ضد تنش اکسیداتیو مانند کاپسایسین (ماده مؤثره به دست آمده از فلفل چیلی)، سینامالدئید (ماده مؤثره به دست آمده از دارچین)، سیلیمارین (ماده مؤثره عصاره گیاه خار مریم) و سایر اسانس های گیاهی متنوعی که در هر منطقه یا کشور به عنوان آنتی کسیدان و بهبوددهنده طیور از عوارض تنش گرمایی در دسترس هستند، از مشاورین متخصص در تغذیه و پرورش طیور یا دامپزشکان دخیل در داروها و درمان طیور با اسانس های طبیعی و گیاهی کمک گرفت.
جمع بندی
اصولاً باید بروز تنش گرمایی را در گله های طیور پرورشی به عنوان یک واقعیت رایج در صنعت طیور امروز پذیرفت که می تواند اثرات پیچیده، مضر و گاهاً بسیار مخرب و خسارت زننده ای برای این صنعت به دنبال داشته باشد. قرارگرفتن در معرض دمای بالاتر از حد نرمال چه به مدت کوتاه (تنش گرمایی حاد یا چندساعته) و چه به مدت طولانی تر (تنش گرمایی مزمن یا چندروزه و بیشتر) می تواند از راه های مختلف و به ویژه آسیب های گوارشی (به ویژه آسیب به ساختار روده و عملکرد آن) و تنش اکسیداتیو به طیور آسیب زند. پیشگیری نسبی یا کاهش و رفع عوارض تنش گرمایی از راه های مختلف مانند مدیریت پرورش و تغذیه و ساختمان، تجهیزات مرغداری و تأسیسات سالن پرورش طیور و روش های نوینی مانند بهگزینی ژنتیکی به میزان قابل توجهی امکان پذیر است.
با توجه به خساراتی که می تواند تنش گرمایی به گله های طیور وارد کند و اهمیت جلوگیری از این خسارات (تا حدی که برای بشر امروزه امکان پذیر است)، باید با دقت و حوصله کافی در جهت بررسی و انتخاب راهکارها، وسایل و مواد مورد نیاز و انتخاب مشاور متخصص جهت آموزش و راهنمایی در مورد نحوه درست بکارگیری این راهکارها یا ابزار و مواد، اقدام شود. دسترسی به اینترنت و وب سایت ها یا سامانه های جامعی مانند مرغابی در عرصه اقلام و خدمات مورد نیاز صنعت طیور در تقریباً همه جا و همه زمان باعث شده که دیگر دسترسی به خدمات نرم افزاری یا ملزومات سخت افزاری برای مقابله کافی با تنش گرمایی در گله های طیور دور از دسترس فعالین عرصه پرورش طیور و پرسنل فارم های پرورش طیور نباشد.
