پودر چربی چیست
امروزه پودر چربی جزو افزودنی های خوراکی است که به طور روزافزونی در حال رواج یافتن در صنعت دام و طیور هستند. با توجه به اینکه اهمیت تأمین انرژی در جیره بسیار بالا و همپای تأمین پروتئین و سایر مواد مغذی اصلی و ضروری است، اگر روغن ها و منابع نشاسته ای مانند غلات به عنوان تنها منابع انرژی در جیره دام و طیور در نظر گرفته شوند، دارای محدودیت ها و چالش های خاص خود (به خصوص در دام های نشخوارکننده) هستند. اساس ابداع و گسترش استفاده از پودرهای چربی نیز غلبه بر این محدودیت ها در تامین کافی احتیاجات انرژی جیره است.
پودر چربی چیست؟
به طور کلی آنچه تحت عنوان پودر چربی در بازار خوراک دام شناخته می شود، از تولید صابون یا صابونی شدن (saponification) اسیدهای چرب موجود در منابع چربی خوراکی عادی (عمدتاً روغن ها) با عناصری مانند کلسیم، سدیم و پتاسیم به دست می آید. محصول حاصل از این فرایند شیمیایی که تحت عنوان نمک کلسیمی یا سدیمی یا سایر عناصر شناخت می شود، با عنوان چربی محافظت شده یا پروتکت شده (protected fat) نیز شناخته می شود.
دلیل این نام گذاری به این موضوع برمی گردد که فرایند صابونی سازی اسیدهای چرب با عناصری مانند کلسیم و سدیم و تولید نمک های این عناصر باعث می شود تا چربی محصول مذکور در شکمبه نشخوارکنندگان بی اثر شده و بر تخمیر میکروارگانیسمی در آن تأثیری نداشته باشد. پس در شیردان به وسیله هضم اسیدی هیدرولیز شده (شکسته شده) و اسیدهای چرب به خوبی در روده باریک جذب می شوند.
مشخصات کلی و مزایای پودر چربی
پودرهای چربی علاوه بر اینکه از شکمبه به شکل بدون تأثیر عبور می کنند و با هضم در شیردان و جذب در روده باریک نیاز اسیدهای چرب و انرژی را در دام برآورده می کنند، می توانند منبع عناصری مانند کلسیم و سدیم بوده و علاوه بر ترکیب مناسب با کل خوراک به دلیل بافت پودری (به جای بافت گریسی و مایع روغنی)، خوش خوراکی خوبی در خوراک ایجاد کنند.
خاصیت اصلی پودر چربی در تغذیه دام و طیور به کاهش اثرات منفی استفاده از مازاد چربی در جیره و بنابراین ایجاد امکان افزایش تأمین انرژی از منبع چربی ها در جیره برمی گردد.
زمانی که جیره حاوی مقادیر مازاد چربی ها (به ویژه روغن ها و اسیدهای چرب غیراشباع) باشد، بر رشد و عملکرد میکروارگانیسم های شکمبه دام و به ویژه میکروارگانیسم های بسیار مهمی مانند باکتری های سلولولیتیک (cellulolytic bacteria) یا تجزیه کننده سلولز و باکتری های آمیلولیتیک (amylolytic bacteria) یا تجزیه کننده نشاسته جیره تأثیر منفی جدی بر جای می گذارد. به ویژه در منابع عنوان شده که اسید چرب غیراشباع اولئیک (oleic acid /C18:1) دارای بیشترین اثر منفی به عنوان یکی از اسیدهای چرب غیراشباع اصلی بر میکروارگانیسم های شکمبه است.
این اثرات منفی اسیدهای چرب غیراشباع موجود در خوراک می تواند خود را به شکل عوارضی مانند کاهش هضم فیبر خوراک و در نتیجه کاهش مصرف خوراک (کاهش مصرف ماده خشک)، مشکلات گوارشی مانند اسهال و نهایتاً کاهش سلامت و تولید دام نشان دهد. این محدودیت ها باعث می شود که با وجود افزایش پتانسیل تولید و در نتیجه نیاز انرژی دام ها در دهه های اخیر، نتوان بیش از حد بسیار محدودی از چربی های عادی در جیره دام استفاده کرد، مگر اینکه یا به شکل محافظت شده (پودر چربی) یا کاملاً اشباع و هیدروژنه شده باشند.
نقش پودر چربی در تغذیه دام و طیور
همان طور که اشاره شد، امروزه با به گزینی و اصلاح نژاد دام در کنار بهبود شرایط مدیریت و پرورش دام و طیور، پتانسیل تولیدی آنها بیش از پیش افزایش یافته که خود باعث شده تا نیاز به افزایش سطح انرژی جیره (چگالی یا دانسیته انرژی در جیره) جهت تأمین احتیاجات انرژی لازم برای تولید بالای دام و طیور با وجود توان مصرف خوراک محدود و مشخص آنها به یک دغدغه اساسی در تغذیه دام و طیور تبدیل شود.
مهم ترین نهاده خوراکی دام و نهاده طیور در دسترس برای افزایش محتوای انرژی یا چگالی انرژی همچنان چربی ها هستند که اگر فن آوری های تولید پودر چربی (نمک های کلسیمی یا سدیم اسیدهای چرب) در دسترس نبود، توان استفاده آنها همچنان نسبت به نیازهای امروز بسیار محدود می ماند. این موضوع نشان می دهد که دردسترس بودن و امکان استفاده از پودرهای چربی در صنعت دام و طیور نوین چقدر مهم و ارزشمند است.
انواع پودر چربی
با توجه به رواج گسترده پودر چربی در صنعت دام و طیور جهت استفاده در جیره انواع مختلف دام و طیور، محصولات گروه پودر چربی به اشکال و انواع نسبتاً متنوعی قابل یافت در بازار هستند. معمولاً پودر چربی به شکل پودرچربی دامی یا طیوری قابل یافت در بازار است یا به دو شکل عمده پودر چربی خالص (دارای خلوص 99 یا 99 و نیم درصد) و پودر چربی کلسیمی (معمولاً دارای خلوص یا محتوای چربی 85 درصد) در بازار رایج است.
امروزه برندها و شرکت های تولیدی مختلفی اقدام به تولید و عرضه پودر چربی در بازار می نمایند که با توجه به گروه بندی دام ها از نظر شرایط مختلف محصولات پودر چربی مختلفی را از نظر خلوص و مشخصات به بازار معرفی نموده اند. این موضوع باعث شده که دسته بندی انواع پودر چربی در بازار دارای یک چهارچوب یکسان و مشخص نباشد.
به عنوان مثال، علاوه بر عرضه پودر چربی با عنوان پودر چربی خالص یا پودر چربی کلسیمی، ممکن است محصولاتی با عناوین پودر چربی ویژه یا پودر چربی پلاس یا طلایی (معمولاً در دسته چربی محافظت شده) برای غلبه بر بالانس منفی انرژی و عوارض آن (کاهش تولید شی، چربی شیر و راندمان تولیدمثلی و...) در گاوهای سوپر تولید همراه با لیبل یا برچسب مشخصات استاندارد و شفاف (مورد تأیید مراجع مربوطه) توسط شرکت های تولیدکننده عرضه می شوند. با توجه به این موضوع، مهم مشخصات و خلوص چربی محصول و کلسیمی یا سدیمی بودن و... است که باید در مورد آنها از افراد مشاور متخصص کسب نظر شود.
ارزش غذایی پودر چربی
پودر چربی استاندارد و باکیفیت معمولاً پایداری رضایت بخشی در pH یا اسیدیته نهایتاً بین پنج و نیم تا شش دارد که باعث می شود در شکمبه محافظت شده و در pH بسیار پایین شیردان نشخوارکنندگان یا معده تک معده ای ها (طیور) که به طور عموم بین 2 تا 2 و نیم است تجزیه شود. کلسیم یا سدیم و اسیدهای چرب آزاد شده از این طریق در روده باریک جذب شده و مورد استفاده قرار می گیرند.
البته پودر چربی علاوه بر تأمین 2500 تا 3000 کیلوکالری انرژی در هر کیلوگرم از آن و تأمین مقادیری کلسیم، سدیم، پتاسیم و فسفر در کنار مقداری از ویتامین های A، E و D (ویتامین های محلول در چربی)، دارای تا 40 درصد محتوای پروتئین نیز در تعدادی از منابع دانسته شده است.
داشتن درصد بالاتری از اسیدهای چرب غیراشباع حاصل از هیدرولیز پودر چربی در شیردان یا معده که باعث تشکیل بیشتر ساختارهای میسل در روده باریک می شود و جذب را بالاتر می برد، جزو مهم ترین مؤلفه های کیفی و ارزش تغذیه ای در محصولات پودر چربی است. اما با توجه به اینکه بخش بزرگی از پودرهای چربی موجود در بازار را نمک های کلسیمی روغن پالم در برمی گیرد، اسیدهای چرب غالب در آنها را اسیدهای چرب اشباعی مانند اسید پالمتیک شامل می شود. پس لزوماً همه محصولات موجود در بازار دارای محتوای بالایی از اسیدهای چرب غیراشباع در ساختار خود و بعد از هیدرولیز در دستگاه گوارش نیستند.
البته در مورد پودرهای چربی دارای محتوای اسیدهای چرب غیراشباع پایین تر نیز می توان هنوز بر روی قابلیت هضم و جذب بالای آنها (به ویژه در مقایسه با منابع چربی و روغن های عادی) و خوش خوراکی بالاتر آنها در کنار میکس بهتر در کل خوراک حساب کرد. مجموعاً، فن آوری و تجهیزات به کار رفته در تولید پودر چربی، کیفیت و مشخصات مواد اولیه به کار رفته در تولید آن، شرایط نگهداری و بسته بندی محصول، خدمات فنی و پشتیبانی پس از فروش و... می تواند در کیفیت و ارزش تغذیه ای یا نتیجه گیری مطلوب از یک محصول پودر چربی تأثیرگذار باشد.
شرایط نگهداری از پودر چربی
همان طور که گفته شد، با توجه به مشخصات فیزیکی و شیمیایی محصولات گروه پودر چربی، شرایط و کیفیت بسته بندی و نگهداری از محصول می تواند بسیار در نتیجه نهایی اخذ شده از استفادة آن مؤثر باشد. بسته بندی و محیط نگهداری محصولات گروه پودر چربی باید از نظر دما، رطوبت و عدم تماس با نور دارای شرایط مناسبی باشد. این محصول جزو نهاده ها و مواد اولیه خوراکی حساس از نظر شرایط نگهداری مانند پودر گوشت و ماهی و سایر فرآورده های فرعی کشتارگاهی و حتی حساس تر از آنها ارزیابی شده است.
گرچه ممکن است تولیدکنندگان برای افزایش ماندگاری و مقاومت محصول در برابر تنش های محیطی موادی مانند ترکیبات آنتی اکسیدانی به محصول پودر چربی خود بیفزایند، اما باز هم باید شرایط محیطی لازم برای نگهداری مانند نگهداری در دمای بین 20 تا 25 درجه سانتیگراد و دقت به تاریخ تولید و تاریخ انقضای آن (معمولاً بین 4 تا 6 ماه) که بر روی بسته بندی باید همراه با شرایط نگهداری آن ذکر شده باشد، دقت و توجه کافی را داشت.
میزان مصرف پودر چربی برای دام و طیور
نوع پودر چربی در میزان مصرف آن بسیار مؤثر است. به طوری که گرچه میزان مصرف به طور میانگین می تواند نهایتاً تا 5 درصد کل ماده خشک جیره باشد (حدود 2 تا 3 درصد بیش از روغن ها و چربی های عادی و به ویژه غیراشباع)، اما میزان استفاده از پودر چربی نوع خالص در بسیاری از موارد تا 4 درصد از محتوای ماده خشک کل جیره تعیین شده و با افزایش چشمگیر مصرف پودر چربی (به خصوص افزایش محتوای اسیدهای چرب غیراشباع) باید به احتیاجات ویتامینی یا امکان بروز عوارضی مانند کتوز یا کاهش هضم فیبر و مصرف خوراک یا اسهال سایر عوارض گوارشی ناشی از آن بازنگری دقیقی داشت.
اصولاً بالانس انرژی و چربی (روغن طیور) جیره را باید به عنوان یکی از موارد اساسی و بسیار حساس در جیره دام و طیور تلقی نمود که تنظیم مناسب آن نیاز به دقت، تجربه و تخصص بالایی دارد و در صورت عدم اطمینان از داشتن شرایط تعیین مقدار و نحوه مصرف این گروه از منابع خوراکی در جیره دام و طیور، توصیه اکید بر این است که از مشاورین متخصص، معتبر و مجرب کمک گرفته شود.
با توجه به اینکه بخش بزرگی از هزینه های گله های دام و طیور (حتی تا 70 درصد آن) به خوراک اختصاص دارد، باید دقت شود که هزینه ای که برای تهیه و استفاده از مواد خوراکی و به خصوص پودر چربی شده است، به جای اینکه مفید واقع شود، به دلیل استفاده اشتباه و غیراصولی منجر به ضررهای چشمگیر هم نشود.
نتیجه گیری
هر آنچه تاکنون گفته شد، با وجود آنکه تلاش شد تا حداقل موارد اساسی و کلی را شامل شود، اما با توجه به اهمیت، جزئیات و تنوع پودر چربی در بازار و روش های تولید و استفاده از آن در خوراک، باز هم نمی تواند جایگزین اخذ مشاوره به طور اختصاصی برای فارم پرورش دام و طیور خود در مبحث استفاده از پودر چربی باشد. می توان علاوه بر اخذ مشاوره از مشاور تغذیه و پرورش و مدیر فارم خود برای بررسی، مقایسه و انتخاب بهترین گزینه پودر چربی از لحاظ فنی، کیفی و اقتصادی، از امکانات نوین، جامع و به سهولت در دسترس مانند وب سایت و اپلیکیشن مرغابی نیز جهت خرید مواد اولیه یا سخت افزار مورد نیاز و اخذ خدمات نرم افزاری مورد نیاز (خدمات مشاوره، کتاب ها و سی دی ها یا سایر منابع آموزشی و...) نیز کمک شایان توجهی اخذ نمود.
