بهترین جیره برای تغذیه مرغ (از جوجه یکروزه تا سن تولید یا کشتار)

تغذیه مرغ

در پرورش طیور صنعتی و مدرن یکی از پایه های اساسی را تغذیه شامل می شود که بزرگترین بخش هزینه گله های طیور را نیز در برمی گیرد؛ بنابراین تغذیه هم در موفقیت نهایی گله نقشی حیاتی ایفا می کند و هم نتیجه گیری و سودآوری اقتصادی فعالیت پرورش طیور به آن وابسته است. تغذیه گله های طیور و مقدمات آن از پیش از ورود جوجه های یکروزه به سالن تا لحظه بارگیری به مقصد کشتارگاه (چه گله های گوشتی و چه گله های تخم گذار) را در برمی گیرد.

گستردگی این مبحث و پرداختن به شرایط لازم برای بهترین جیره جهت هر گله طیور باعث می شود که تنها بتوان در این مجال به اختصار شرحی از موارد اساسی را ارائه داد. بر این اساس و با توجه به اینکه اخذ مشاوره تخصصی لازمه نیز یکی از این موارد است، توصیه اکید می شود که تنها به مطالعه مقالات موجود در منابع مختلف اکتفا نشده و دوره های آموزشی لازمه در کنار مشورت های تخصصی مربوطه از افراد مجرب، معتبر و متخصص در دستور کار قرار گیرد.

تغذیه مناسب جوجه یکروزه

می توان جوجه های یکروزه را حساس ترین و سرنوشت ساز ترین دوره یا بخش پرورش و تغذیه گله های طیور دانست که آماده سازی جیره و سالن پرورش و سایر آماده سازی های لازمه باید قبل از ورود آنها به سالن پرورش با نظر مشاور متخصص و مجرب انجام گیرد. هر عقب ماندگی رخ داده از تغذیه و پرورش در روزهای اول زندگی (یک تا ده روزگی) می تواند غیر قابل جبران باشد و تأثیر عمیقی بر عملکرد نهایی گله بگذارد.

با توجه به اینکه یک جوجه یک روزه با وزن بدن اندکی که دارد می تواند مقدار بسیار محدودی دان مصرف کند، این میزان دان را باید حتماً بتواند با سهولت و راحتی دریافت کرده و تمام مواد مغذی و ریزمغذی لازم را با بالانس و پخش مناسب در جیره با همین میزان اندک دان مصرفی دریافت کند. پس اهمیت بالانس مناسب مواد مغذی در جیره، تولید درست و دقیق ترکیب دان بر اساس آن و پخش مناسب دان با حداکثر سهولت در دسترسی در سالن پرورش جزو مواردی است که اساس تغذیه اصولی طیور به ویژه جوجه های یکروزه و سایر جوجه های کم و سن و سال است.

مطالعه بیشتر: 9 دلیل مرگ جوجه ها در 1 هفته اول چیست؟

جیره غذایی مرغ تخم گذار

بر خلاف گله های مرغ گوشتی که برنامه تغذیه ای آنها بر اساس حداکثر مصرف دان و سرعت رشد (البته در تعادل بین رشد جثه و اندام داخلی) در یک بازه زمانی کوتاه (حداکثر بین 45 تا 60 روز) تنظیم می شود، در سویه های تجاری مرغ تخم گذار نیازهای تولید تخم در تعداد و کیفیت مناسب (محتوا و پوسته تخم) طی یک یا چند دوره تولیدی نسبتاً طولانی مدت (هر دوره تولید حدود 56 هفته) پایه و اساس مدیریت تغذیه ای گله ها است. نیازهای تولید روزانه تخم و پوسته آن و حفظ طول عمر تولیدی مناسب باعث می شود که تأمین مواد مغذی مختلفی در مقادیر لازمه به شکلی دقیق تنظیم شود تا هم جلوی کمبود را بگیرد و هم جلوی زیاد بود آنها (به خصوص تأمین منابع انرژی) و مشکلات ناشی از مواردی مانند چاقی را بگیرد.

یکی از موارد اساسی و متفاوت در تغذیه گله های تخم گذار به تأمین بالانس مناسب مواد معدنی دخیل در تولید پوسته و کیفیت آن (اصطلاحاً تعادل آنیون - کاتیون جیره یا DCAB) است که از یک طرف یون های مثبت مانند پتاسیم و سدیم و از طرف دیگر یون های منفی مانند کلر و گوگرد را شامل می شود. این مواد معدنی در کنار کلسیم و فسفر باید به شکلی بالانس شده با هم تأمین شوند تا علاوه بر تأمین مقادیر کافی و تشکیل پوسته تخم، کیفیت پوسته از لحاظ مواردی مانند ضخامت و استحکام پوسته و عدم بروز بدشکلی ها و سایر موارد غیرطبیعی در پوسته و ظاهر تخم نیز تأمین شود.

البته در جیره مرغ های تخم گذار نیز تأمین موارد لازمه در مقادیر لازم از مواد مغذی مختلف مانند ویتامین ها به ویژه ویتامین های D، E و A که بر تولید تخم و کیفیت و پوسته آن مؤثر هستند یا ویتامین هایی مانند ویتامین C که بر تحمل و گذر از تنش های مختلف محیطی (به ویژه تنش گرمایی) مؤثر هستند و ویتامین های گروه B به ویژه اسیدفولیک و B12 یا اسیدهای آمینه ضروری مانند لیزین و متیونین و اسیدهای چرب مفید برای بهبود سلامت مرغ ها و کیفیت تخم های تولیدی و سایر موارد نیز که بسیار متنوع هستند نباید از قلم بیفتد.

مطالعه بیشتر: جوجه کاب یا راس؟ کدام نژاد بهتر است؟

انواع دان یا خوراک طیور (جیره طیور)

انواع مختلفی از دان طیور در بازار قابل یافت هستند که با توجه به تنوع بسیار بالایی که دارند، ممکن است تشخیص نوع دان یا خوراک مناسب را به ویژه برای مرغداران مصرف کننده دان آماده یا دان کامل خریداری شده از بازار سخت کند. معمولاً دان های مرغ موجود در بازار ابتدا به دو قسمت دان های مرغ گوشتی و دان های مرغ تخم گذار تقسیم بندی می شوند و سپس بر اساس مرحله استاندارد تولید یا رشد (مرحله مشخص از طول زندگی) تقسیم بندی می شوند.

به عنوان مثال دان جوجه ها یا مرغ های گوشتی معمولاً به انواع استارتر یا پیش دان (دوره آغازین زندگی و پرورش)، میان دان یا دان دوره میانی و پس دان یا دان دوره پایانی پرورش برای پرورش سویه های تجاری یا بومی مرغ گوشتی یا پولت های تخم گذار تقسیم می شود که البته باز هم می تواند به جای سه مرحله دارای تقسیم بندی تا پنج یا شش مرحله نیز باشد. البته دان مرغ تخم گذار نیز می تواند به شکل دان پرورش پولت و دان مرغ تخم گذار (در مرحله تولید) تقسیم بندی شود.

یک تقسیم بندی دیگر هم وجود دارد که علاوه بر دان های مراحل مختلف پرورش سویه های تجاری مرغ گوشتی و تخم گذار شامل دان مخصوص مرغ بومی و دان پرورش مرغ ارگانیک یا بدون مواد شیمیایی و آنتی بیوتیک هم شود. در واقع می توان بر اساس سویه و نژاد پرورش و هدف از پرورش (تولید گوشت یا تخم مرغ یا تولید دومنظوره) و میزان دقت در بالانس جیره (بر اساس نظر مشاور جیره گله طیور) و سایر موارد دان را بر اساس یکی از این دسته بندی ها و لیبل یا برچسب محتوا و مشخصات مواد مغذی نصب شده بر روی پاکت آن انتخاب نمود.

بهترین منابع خوراکی برای تغذیه مرغ و جوجه

با توجه به اینکه در پرورش مرغ به روش های نیمه صنعتی و صنعتی در شرایط امروزه اکثر جیره های سویه های تجاری مرغ گوشتی و تخم گذار غالب در دنیا بر روی ترکیب مشابهی از مواد اولیه در دان تمرکز نموده اند، در بخش اعظم صنعت طیور جهان نیز مواد اولیه خاصی به مواد اولیه برتر و غالب تبدیل شده اند. یک مثال بارز از این موضوع غلبه یافتن جیره های بر پایه کنجاله سویا – ذرت در صنعت طیور سراسر دنیا است که مواد اولیه دیگر مانند سایر کنجاله ها و تفاله های دانه های روغنی (فراورده های فرعی کشاورزی و صنایع غذایی)، سایر دانه های غلات مانند گندم و جو (امروزه با رواج و حجم مصرف بسیار کمتر از ذرت)، مکمل ها، کنسانتره ها و پیش مخلوط ها (جهت تأمین سایر مواد مغذی و به خصوص ریزمغذی ها) و... به این ترکیب پایه افزوده می شود.

البته باید توجه ویژه ای بر کیفیت و محتوای مواد مغذی نهاده ها و مواد اولیه دردسترس یا انتخاب شده برای خریداری و استفاده در جیره نیز داشت. دانه های غلات و کنجاله ها یا تفاله ها و سایر منابع خوراکی مورد استفاده در دان مرغ های گوشتی یا تخم گذار می توانند از نظر کیفیت دارای تنوع و نوسان بالایی باشند که امر انتخاب آنها را به یک امر بسیار مهم و چالشی تبدیل نموده است.

• کنجاله سویا

  امروزه کنجاله سویا به مهم ترین نهاده طیور تأمین کننده پروتئین مورد نیاز در جیره ها و دان طیور در سراسر دنیا (به ویژه پرورش نیمه صنعتی و صنعتی) تبدیل شده است که میزان پروتئین (درصد پروتئین خام/CP) آن می تواند وابسته به واریته سویا، فن آوری و فرایند استخراج روغن طیور از آن (استخراج فیزیکی یا تحت فشار و استخراج شیمیایی یا با استفاده از حلال ها یا روش ترکیبی و...) و البته مواد افزودنی مانند بنتونیت (مواد معدنی جاذب رطوبت) در طی فرآیند تولید و سایر موارد مثل نگهداری و حمل و نقل، تحت تأثیر قرار گیرد.

  

  روغن کشی از دانه سویای پوست گیری شده یا همراه با پوست می تواند به دلیل محتوای فیبر بالای پوسته دانه سویا باعث تغییر در محتوای کنجاله سویای نهایی گردد. همچنین، با توجه به شکل گیری بخش اعظم پروتئین دانه در مراحل آخر بلوغ و تکامل دانه سویا، مرحله برداشت دانه برای روغن کشی نیز بر محتوای پروتئین آن مؤثر است. به این موضوع نیز باید توجه نمود که اندازه گیری میزان پروتئین موجود در ماده خوراکی بر اساس پروتئین خام (CP) می تواند باعث شود که منابع نیتروژن غیرپروتئینی مانند اوره (اگر به هر دلیلی به محصول نهایی افزوده شده باشند) باعث برآورد بیش از حد واقعی از محتوای پروتئین واقعی (TP) در محصول نهایی شوند؛ پس آزمایش های لازمه را نیز باید در کنجاله سویا بسیار جدی گرفت.

• ذرت

  ذرت در کنار کنجاله سویا به عنوان جزء اصلی دان طیور در اغلب جیره های رایج در صنعت طیور در سراسر دنیا شناخته می شود که منبع اصلی انرژی و کربوهیدرات جیره به عنوان مکمل کنجاله سویا (منبع اصلی پروتئین جیره) مطرح است. به ویژه ذرت در مقایسه با سایر غلات قابل استفاده به عنوان منبع عمده کربوهیدرات و انرژی در جیره (به خصوص گندم و جو به دلیل محتوای پنتوزان ها و آرابینوزایلان ها در آنها) گزینه ایمن تر و دارای قابلیت استفاده بهتر و بیشتری است که باعث شده تا به گزینه غالب در جیره های طیور تبدیل شود.

  

  البته نقش پرولامین (زئین) یا همان پروتئین ساختار دانه ذرت را در تأمین بخش مهمی از احتیاجات پروتئینی طیور پرورشی نباید از نظر دور داشت و نقش رنگدانه های زرد (گزانتوفیل ها) و قرمزرنگ (کاروتن ها) در سلامت و تأمین رنگ زرده تخم مرغ نیز جزو فواید مهم ذرت در جیره طیور است. با این حال، اگر کیفیت ذرت به خوبی رصد نشود، می تواند بسیار دردسرساز شود. زیرا علاوه بر نوسان بالای محتوای مغذی بین ذرت های باکیفیت و بی کیفیت، آلودگی به سموم قارچی (مایکوتوکسین ها) در شرایط نگهداری نامناسب و افت کیفیت و کپک زدگی ناشی از آن می تواند به مشکلات بسیار جدی در سلامت و عملکرد طیور و حتی سلامت انسان مصرف کننده محصولات طیور منجر شود.

• گندم و جو

  همان طور که اشاره شد، بعد از ذرت، رایج ترین منابع غلات جیره طیور را گندم و جو شامل می شود. انواع مختلفی از گندم ها و جو ها وجود دارند که واریته و نوع آنها نیز می تواند باعث تغییر در مشخصات تغذیه ای آنها برای طیور شود. به عنوان مثال، گندم های واریته های نرم و سخت تفاوت قابل توجهی از نظر میزان پروتئین و اسیدآمینه لایزین دارند که برتری معمولاً با گندم های سخت دارای برتری است. حتی در میان گندم های واریته های سخت (دارای دانه سخت) نیز نوسان بالایی می تواند در میزان پروتئین موجود در دانه های آنها وجود داشته باشد.

  

  نکته بسیار مهم دیگر این است که گرچه محتوای پروتئین گندم می تواند بالاتر از ذرت باشد، اما محدودیت هایی در استفاده از آن وجود دارد که باعث می شود تا نتوان از آن بیشتر از حداکثر 30 درصد جیره (به ویژه در جوجه ها و طیور کم سن و سال) استفاده نمود. این موضوع همان طور که در بخش قبلی اشاره شد به محتوای نسبتاً بالای پنتوزان ها و آرابینوزایلان ها (اجزای کربوهیدرات ساختمانی و دیواره سلولی) در گندم و جو برمی گردد. این ترکیبات تا 10 برابر وزن خود می توانند آب جذب نموده و باعث ایجاد چسبندگی در محتویات دستگاه گوارش، تغییر منفی در ویسکوزیته یا گرانروی محتوای دستگاه گوارش و مشکلاتی مانند چسبندگی نوک یا مقعد و سایر عوارض شوند.

  یکی از مواردی که باعث تشدید این مشکل می شود، عدم تولید کافی آنزیم های زایلاناز در دستگاه گوارش طیور برای شکستن این ترکیبات و رفع مشکل آن است. امروزه برای رفع این مشکل و ایجاد امکان استفاده از گندم و جو به جای حداقل بخشی از ذرت موجود در جیره و افزایش امکان انعطاف پذیری مرغداران در برابر شرایط کمبود ذرت باکیفیت یا نوسان قیمت آن در بازار، ترکیبات مولتی آنزیم مخصوص جیره طیور به تولید انبوه رسیده اند که در کنار آنزیم های فیتاز خوراکی (شکننده ترکیب ضد تغذیه ای فیتات در منابع خوراکی عمدتاً گیاهی طیور) کمک می کند تا راندمان هضمی کل خوراک و جذب و استفاده بدن طیور از مواد مغذی خوراک به طور مؤثری افزایش یابد.

• مکمل های طیوری

  مشاهده می شود که تأمین بخش عمده پروتئین و انرژی در خوراک طیور را کنجاله ها (به ویژه کنجاله سویا) و دانه های غلات (به ویژه ذرت و سپس گندم و جو) به عهده دارند. اما مهم است که سایر مواد مغذی ضروری و به ویژه ریزمغذی هایی مانند ویتامین ها، مواد و عناصر معدنی و اسیدهای آمینه ضروری نیز به میزان لازمه تأمین شوند. به ویژه در سویه های مدرن طیور تجاری که پتانسیل رشد و تولید بالایی دارند، به راحتی فرمول عادی جیره که تنها از غلات و کنجاله ها و سایر مواد خوراکی طبیعی و گیاهی تشکیل شده اند، از توان تولیدی طیور عقب مانده و می تواند دچار خلأهای بزرگی در ترکیب خود باشد.

  

  مکمل طیور به همین جهت در سطح گسترده ای امروزه تولید و عرضه می شود که به بخشی جدایی ناپذیر از تغذیه طیور مدرن و پیشرفته تبدیل شده اند.

  با توجه به حساسیت بالا و مقادیر بسیار جزئی که از مواد ریزمغذی باید در ترکیب مکمل ها (به ویژه مکمل های ویتامینه – معدنی یا دوقلو) مخلوط شوند و به خوبی در تمام ترکیب پخش شوند، باید تجهیزات کارخانه ای بسیار خاص و حساسی برای ساخت آنها استفاده شود. پس ابتدا مکمل ها در سیستم های بسیار دقیق شامل تجهیزاتی مانند میکرو میکسرهای بسیار حساس ساخته شده سپس برای تکمیل فرمول کنسانتره ها یا دان های کامل طیوری به آنها افزوده می شوند.

• کنسانتره طیور

  در بین مکمل ها و دان کامل طیور یک مرحله از ترکیبات خوراکی وجود دارند که اصطلاحاً کنسانتره طیور نام دارند و تفاوت عمده آنها نسبت به مکمل ها که عمدتاً ویتامینه – معدنی هستند به افزوده شدن ترکیبات ضروری و مفید دیگری مانند برخی مواد معدنی پرنیازتر یا پرمقدارتر، اسیدهای آمینه ضروری ساخته شده به شکل خالص یا صنعتی و ترکیبات مفید دیگر مانند پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها و... برمی گردد.

  

  این ترکیبات معمولاً در درصدهای بسیار بالاتری و متنوع تری نسبت به مکمل ها که در اندازه 1 تا 2 درصد جیره افزوده می شوند، تولید و به خوراک نهایی افزوده می شوند که می تواند از یک و نیم یا دو و نیم درصد کل خوراک تا حتی 60 تا 75 درصد خوراک (البته با افزودن بخش بزرگی از غلات و کنجاله های موردنیاز به ترکیب آن) متغیر باشد. شاید مرز باریکی بین مکمل ها و کنسانتره های طیوری حس شود و تشخیص تفاوت آنها سخت به نظر برسد، اما می توان گفت که تفاوت آنها از طریق درک تفاوت بین کنسانتره طیوری و دامی قابل تشخیص است.

  با توجه به اینکه تفاوت اصلی خوراک کامل طیور (دان کامل طیور) با خوراک کامل دام (خوراک کاملاً مخلوط یا TMR) در عدم وجود بخش علوفه ای در آن است. آنچه در دام تحت عنوان کنسانتره شناخته می شود، در واقع از نظر ترکیب و بافت آن (ترکیب غلات و کنجاله ها و مکمل های پودری) همان دان کامل طیور است. پس آنچه در طیور تحت عنوان کنسانتره شناخته می شود تقریباً معادل با پیش مخلوط ها در تغذیه دام است و مکمل ها (به ویژه مکمل های ویتامینه و معدنی) ساختاری مشابه ولی ترکیبی متفاوت در تغذیه دام و تغذیه طیور دارند.

سخن آخر

در آخر سخن می توان گفت که آن قدر مبحث تغذیه طیور امروزه گسترده و پرجزئیات است که شرح کامل شرایط لازم برای بهترین جیره یا خوراک طیور در این مقاله یا اصولاً مطالعه تنها مقالات مربوط به این مبحث به اتمام نمی رسد. تکمیل کننده تغذیه اصولی طیور (گله های اجداد، مادر، گوشتی، تخمگذار، دومنظوره و بومی و...)، علاوه بر کسب آموزش و تجربه بسیار، نیازمند کسب مشاوره مداوم و تخصصی از افراد مجرب و متخصص مانند متخصصین تغذیه طیور، متخصصین مدیریت فارم های طیور و منابع دیگر است که در دوران حاضر وب سایت و اپلیکیشن ها نیز نقش مهمی می توانند در کنار آن ایفا کنند.

به ویژه وب سایت و اپلیکیشن مرغابی که سامانه جامع دام، طیور، آبزیان، اسب و حیوانات زینتی و خانگی است، علاوه بر دادن امکان مقایسه و بررسی به گزینه های بسیار متنوع در تمامی شاخه های مورد نیاز تغذیه و پرورش طیور، امکان ارزشمندی برای دسترسی به مشاورین متخصص و مجرب در زمینه های لازم از طریق بانک داده های خود نیز می دهد.