نکات مهم درباره خرید و انتقال ملکه (به وسیله جعبه حمل ملکه یا قفس حمل ملکه) به کندوی زنبورعسل

همان طور که در مقالات دیگر در مورد زنبورداری و کلنی های زنبورعسل نیز گفته شد، زنبورهای عسل مانند مورچه ها یا موریانه ها جزو حشرات دارای زیست اجتماعی منسجم و پیچیده هستند که نقطه محوری و این جامعه ملکه آن است. وقتی کندو به هر دلیلی بدون ملکه بماند یا ملکه دچار کاهش شدید تخم گذاری شود یا دیگر تخم گذاری نکند، نیاز به معرفی یا ایجاد ملکه جدید در یک کندو ایجاد می شود. معمولاً یک ملکه می تواند تا 3 یا 4 سال نیز عمر کند (حتی تا 8 سال نیز مشاهده شده است)، اما معمولاً تنها برای یک یا دو سال در اوج عملکرد خود باقی می ماند و ممکن است تشخیص داده شود که با وجود بدون ملکه نبودن یک کندو، نیاز به تعویض ملکه وجود داشته باشد. علائم یک کندوی بدون ملکه یا دارای ملکه نامناسب مواردی مانند کمبود محسوس تخم و لارو در کندو، کاهش جمعیت کندو، افزایش غیرطبیعی ذخایر عسل و گرده و وجود سلول های ملکه در کندو یا آشفتگی و افزایش تحریک پذیری یا خوی تهاجمی کلونی است. با توجه به معضلاتی که نبود ملکه یا عملکرد ضعیف آن در کندو به وجود می آورد، می تواند در نهایت به از دست رفتن آن کلنی منجر شود.

کندوهای جوان و یا دارای شرایط مناسب می توانند با تولید ملکه جدید این مشکل را حل کنند، اما مواردی وجود دارد که این اتفاق رخ نمی دهد و نیاز به تأمین ملکه برای یک کلنی از خارج از آن کندو ایجاد می شود. البته معرفی یک ملکه جدید به کندوی بدون ملکه نیز می تواند چالش زا باشد. معمولاً بخش اعظم یا تمام زنبورهای یک کندو از نسل ملکه قبلی هستند و با فرمون ها و بوی ملکه خود اُخت شده اند که می تواند منجر به تشخیص ملکه جدید به عنوان یک مزاحم خارجی شود. اگر واکنش کلنی به ملکه جدید مناسب نباشد، می تواند منجر به حمله به آن و حتی کشتن آن شود؛ بنابراین از بین راه های مناسب مختلفی که برای معرفی یک ملکه جدید به کندو وجود دارد، می توان یک راه را انتخاب نمود تا احتمال پس زدن ملکه جدید به حداقل ممکن برسد.

معمولاً اگر یک زنبوردار باتجربه و کاربلد دچار کمبود ملکه شود، می تواند آن را از جای دیگر تهیه کند و یا خود پرورش دهد که نحوه پرورش ملکه در مقاله " اهمیت ملکه زنبورعسل، دلایل و روش کلی پرورش ملکه توسط زنبورداران " به اختصار توضیح داده شده است. با توجه به اهمیت ملکه در سلامت و مقاومت کلنی در برابر بیماری ها و انگل ها و عملکرد تولیدی کندو (عامل اصلی انتقال صفات ژنتیکی مطلوب یا نامطلوب به کلنی)، می توان علاوه بر خرید ملکه برای کندوی بدون ملکه خود، از خرید و تعویض ملکه های جدید با ملکه های فعلی برای بهبود مؤلفه های مهم مختلف در کلنی ها و زنبورستان خود نیز بهره جست. البته برای آن دسته از زنبورداران که تجربه و تبحر کافی در پرورش و تولید ملکه ندارند توصیه می شود که ملکه را از افراد معتبر و باتجربه خریداری نموده و با رعایت موارد مربوطه به کندو یا کندوهای بدون ملکه منتقل کنند.

معمولاً بهترین زمان برای تعویض ملکه را زمانی قبل از آغاز سرمای زمستان دانسته اند که به ملکه جوان اجازه می دهد تا به خوبی در کلنی جدید تثبیت شده و یک جمعیت قوی و آماده برای زمستان گذرانی به وجود آورد. باید توجه داشت که بیشترین طول عمر زنبورهای کارگر (بخش عمده و اساسی یک کلنی) در زمستان است، زیرا در طول زمستان فعالیت آنها بسیار کمتر از فصول دیگر است و عمده ی زمستان را به صورت تجمع کنار هم در داخل کندو می گذرانند. پس در زمستان آماده نبوده، با گرم شده هوا فعالیت آنها افزایش یافته و آماده پذیرفتن ملکه جدید هستند.

اما نکته دیگری که نباید از نظر دور بماند این است که در فصول غیر از زمستان نیز باید شدت جریان شهد و گرده گل به کندو (شدت فعالیت تولیدی کندو) را نیز برای تعویض ملکه در نظر گرفت. زیرا وقتی میزان بالایی از مواد غذایی و شهد به کندو در حال ورود باشد، پذیرش ملکه جدید به نظر می رسد که راحت تر صورت بگیرد. البته شرایط (به ویژه شرایط آب و هوایی) باید به گونه ای باشد که امکان بازرسی کندو در بازه های زمانی مناسب را جهت حصول اطمینان از پذیرفته شدن ملکه در کندو از زنبوردار نگیرد. با توجه به این موارد و زمان رایج برای ثبت سفارش ملکه توسط فروشندگان در هر منطقه، می توان زمان مناسب برای تعویض ملکه را انتخاب نمود.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که یافتن ملکه بر روی قاب های کندو نیز به ویژه برای افراد تازه کار می تواند یک چالش باشد. ممکن است زنبوردار هر قاب را به دقت جستجو کند و ملکه را نیابد. زیرا به عنوان مثال، ملکه در همان لحظه بیرون کشیدن قاب از درون کندو به یک قاب دیگر بپرد یا به خوبی نشانه گذاری نشده باشد. همچنین معمولاً یکی از راه های تشخیص ملکه در روی قاب ها برای افراد باتجربه، تشخیص آن از روی رفتار زنبورهای اطراف آن است. معمولاً زنبورهای اطراف ملکه حالتی دایره ای شکل به دور آن تشکیل می دهد و رفتار خاصی دارند که برای افراد باتجربه با سهولت بسیار بیشتری قابل تشخیص است. حتی برخی منابع عنوان نموده اند که برخی افراد بسیار با تجربه، علاوه بر تشخیص ملکه از روی اندازه، نشانه گذاری بدن ملکه، دنبال نمودن سلول های حاوی تخم های تازه گذاشته شده، رفتار ملکه و بقیه زنبورهای اطراف آن و سایر نشانه ها، از روی صدای وزوز خاص ملکه جوان و تازه وارد به کندو نیز قادر به تشخیص آن هستند.

بنابراین، علاوه بر موارد الزامی دیگری که باید برای انتخاب زمان مناسب تعویض ملکه در نظر گرفت، باید ملکه جوان منتقل شده به کندو نیز به درستی و بدون آسیب به بال و بدن آن نشانه گذاری شده باشد و مهارت کافی در بازرسی از کندوها و تشخیص ملکه ها در کندو در افراد زنبوردار ایجاد شده باشد تا مدیریت تثبیت ملکه جدید در کندو به خوبی انجام گیرد. با توجه به مواردی که در بالا گفته شد، حساسیت انتخاب ملکه مناسب و انتقال درست آن از هر لحاظ (شرایط زمانی و نحوه انتقال و...) به کندو برای جایگزینی با ملکه قدیمی یا از بین رفته بسیار بالا است تا باعث نشود که حتی شرایط بدتر از شرایط حضور ملکه قبلی شود. در همین راستا، شرح مختصری از ایجاد شرایط مناسب برای انتقال ملکه جدید به کندو، نحوه انتقال و معرفی ملکه جدید به کندو و چگونگی انتخاب و خرید یک ملکه مناسب در ادامه خواهد آمد.

ایجاد شرایط مناسب برای انتقال و معرفی ملکه جدید به کندو

بعد از یافتن ملکه نوبت به جابجایی آن می رسد. معمولاً ملکه برخلاف زنبورهای کارگر و با وجود اینکه قادر به نیش زدن بیش از یک بار است، اصولا تمایل چندانی به نیش زدن ندارد. پس جز احتیاط در آسیب نرساندن به ملکه، گرفتن آن در دست برای انتقال به باکس حمل یا جعبه حمل (قفس حمل) ملکه چندان چالش زا نیست. البته که انتخاب محفظه حمل مناسب و انتقال درست ملکه از روی کندوی فعلی به آن جهت انتقال نیز نیازمند آموزش و تجربه کافی است. نکته مهم دیگری که نباید مورد غفلت واقع شود این است که قبل از حذف ملکه قدیمی باید از در اختیار داشتن ملکه جدید مطمئن بود و بی دلیل کندو را بدون ملکه نگذاشت. این موضوع بسیار مهم است؛ زیرا باید حداقل 24 ساعت بین حذف ملکه قدیمی و ورود ملکه جدید فاصله باشد. پس باید مطمئن بود که در زمان مناسب بعد از حذف ملکه قدیمی، ملکه جدید برای انتقال به کندو در دستان زنبوردار است.

معمولاً اگر در طی چند روز بعد از حذف ملکه قدیمی، خبری از ملکه جدید نشود، خود کلنی اقدام به تولید ملکه از تخم های بارور شده ملکه قبلی خود می کند که بین سه تا چهار هفته زمان برده و ملکه ای با ویژگی های خود کلنی تولید می شود. پس در این صورت دیگر امکان جایگزینی ملکه قبلی با یک ملکه جدید و دارای ویژگی های برتر نخواهد بود. وقتی که قصد بر این شد که ملکه جدید به کندو منتقل شود، ابتدا از عدم وجود سلول های حاوی لارو یا شفیره ملکه اطمینان حاصل شود و بعد نسبت به انجام مراحل بعدی اقدام شود.

نحوه و ابزار موردنیاز برای انتقال و معرفی ملکه جدید به کندو

معرفی ملکه جدید به کندو یک فرایند پرجزئیات است که می تواند کاملاً موفق باشد و یا به شکست منجر شود. حتی در برخی منابع آمده است که دلایل موفقیت یا شکست در معرفی ملکه به کندو شاید هنوز به طور کامل شناخته نشده باشند. به دلیل همین جزئیات و حساسیت فرایند معرفی ملکه جدید به کندو است که برخی آن را یک علم یا یک هنر خاص می دانند. روش های مختلفی برای معرفی ملکه جدید به کندو وجود دارد که با استفاده از انواع مختلفی از ابزار حمل و انتقال ملکه به کندو انجام می شوند. برای حمل و انتقال ملکه به کندو از کندوچه (اصطلاحاً ناک یا Nuc نیز نامیده می شود) یا باکس یا قفس مخصوص ملکه استفاده می شود که انواع مختلفی دارند. باکس یا قفس انتقال و معرفی ملکه به کندو معمولاً از جنس چوب و توری فلزی یا پلاستیکی و حتی مقوا و در مواردی بدنه و توری تماماً فلزی ساخته می شوند که نوع چوبی و پلاستیکی آن رایج ترین انواع است.

معمولاً باکس چوبی حاوی ملکه که رویه ای از جنس توری جهت تهویه هوا و مشاهده داخل آن ساخته شده است، یک جعبه چوبی کوچک (ابعاد نزدیک به یک بسته آدامس یا کمی بزرگتر) حاوی سه محفظه و دو منفذ خروجی است که مسدود شده تا در زمان مناسب از سمت درست آن (محفظه حاوی ذخیره غذایی) باز شود. در داخل آن یا سه محفظه گرد متصل به هم وجود دارد و یا دو محفظه گرد یا مستطیلی وجود دارد که معمولاً در بخش عمده ی این فضا زنبور ملکه همراه با چند عدد زنبور کارگر قرار دارند. در یک انتهای این قفس نیز ذخیره غذایی جهت استفاده ملکه قرار دارد که به یک دریچه خروجی برای آزادسازی تدریجی ملکه راه دارد. البته قفس های حمل ملکه پلاستیکی نیز امروزه رایج شده است که در اشکال مختلفی رایج هستند و به دلیل تفاوت های احتمالی در جایگاه ملکه و ذخیره غذایی و دریچه خروجی آن، نحوه معرفی ملکه با هرکدام از این انواع قفس های ملکه ممکن است تفاوت داشته باشد که توسط فروشنده برای خریدار توضیح داده می شود. در موقع دریافت و ورود قفس حاوی ملکه به زنبورستان در برخی منابع توصیه شده که ابتدا با انگشت یک قطره آب در یک طرف این قفس چکانده شده یا مالیده شود تا زنبورهای داخل قفس ملکه و خود ملکه رفع عطش کنند (البته باید مراقب بیش از حد خیس شدن محفظه بود). به ویژه اگر مسافت نسبتاً طولانی را در راه بوده باشند باید به این نکته توجه کافی داشت.

اکنون با توجه به مواردی که قبل از ورود ملکه به کندو باید در نظر گرفت، مانند کسب اطمینان از عدم وجود ملکه دیگر یا شاهخون نزدیک به خروج ملکه از آن در کندو و سایر موارد، فرایند معرفی ملکه به کندو آغاز می شود. گفته شده که بهترین شانس پذیرفته شدن ملکه در کندو وقتی وجود دارد که تخم جوان و کم سن و سالی در داخل کندو وجود نداشته باشد و چون کلونی دیگر قادر به ساختم ملکه برای خود نیست، مجبور است که ملکه جدید را بپذیرد. معمولاً معرفی ملکه به دو روش عمده انجام می شود که با همراهی با زنبورهای همراه است و یا بدون حضور آنها است. برخی منابع روش معرفی ملکه بدون حضور زنبورهای همراه با آن به کندوی جدید را بیشتر توصیه نموده اند، زیرا زنبورهای کارگر آمده به همراه ملکه فُرمون ها یا رایحه های کندوی قبلی ملکه را به همراه دارند و ممکن است توسط زنبورهای کندوی جدید به عنوان عامل مهاجم و نامطلوب شناسایی شده و مورد حمله قرار گیرند.

پس می توان ابتدا زنبورهای کارگری که همراه ملکه در قفس ملکه فرستاده شده اند را تخلیه نمود و اگر هوا سرد است کمی ملکه را برای خارج شدن از رخوت و خمودگی ناشی از سرما به روشی مناسب و بدون آسیب به ملکه گرم نمود و سپس فرایند معرفی را انجام داد. این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که ملکه درون قفس حمل و معرفی آن باید از نور مستقیم خورشید و سرما و گرمای شدید محافظت شود، زیرا بسیار در این شرایط آسیب پذیر است و می تواند در اثر سرما یا گرمای نامناسب محیط تلف شود. آخرین کار قبل از رهاسازی ملکه این است که قفس حاوی ملکه بر روی قاب داخل کندو قرار گیرد و واکنش زنبورهای کندوی جدید به ملکه مورد مشاهده قرار گیرد. اگر واکنش استقبال کننده و پذیرنده ای از خود نشان دادند و سعی کردند که ملکه را از قفس آزاد کنند، این نشانه خوبی از پذیرش ملکه است. اما اگر تلاش بر نیش زدن آن نمودند، نشان می دهد که کندو برای پذیرش ملکه آماده نیست.

در نهایت، قفس ملکه که دریچه انتهای رو به محفظه حاوی ذخیره غذایی در آن باز شده است، به شکل مناسب در بین قاب های وسط کندو قرار می گیرد. البته به روشی مناسب باید مطمئن شد که قفس ملکه در بین قاب ها به سمت پایین و کف کندو نمی لغزد. به عنوان مثال می توان با یک نخ قفس ملکه را در جای مناسب به یکی از قاب های وسط کندو بست. برداشتن دریچه چوب پنبه ای یا پلاستیکی دریچه ورودی به بخش حاوی ذخیره غذایی (به جای دریچه بالایی که مستقیما به محفظه ملکه راه دارد)، باعث می شود که زنبورهای کندوی جدید به مرور این محتوای خوراکی را جویده و ملکه را طی چند روز آزاد کنند. این کار از آزاد شدن ناگهانی ملکه در کندو و شوک ناشی از آن که ممکن است باعث عدم پذیرش ملکه شود، می تواند جلوگیری کند. در برخی منابع گفته شده که علاوه بر اینکه آزادسازی تدریجی ملکه با این روش از قفس حاوی آن بسیار مهم است، باید دقت شود که به مدت مناسبی تا قبل از بازدید بعدی کلنی پذیرنده ملکه مزاحم آن نشد. به عنوان مثال در برخی منابع عنوان شده که بعد از قرار دادن قفس ملکه در کندو (با دریچه باز رو به محفظه ذخیره غذایی) تا بازدید بعدی از کندو، به مدت 2 هفته مزاحمتی برای کلنی ایجاد نشود. زیرا ممکن است بازدید و ایجاد مزاحمت در زمانی زودتر از زمان مناسب باعث کاهش شانس عادت پذیری کندو به ملکه جدید شود.

به هر حال موفقیت جایگزینی ملکه در یک کندو بسیار به تکنیک مناسب معرفی ملکه جدید به کندو وابسته است و باید به شکل تدریجی با طی زمان مناسب و دقت و حوصله کافی و رعایت موارد لازمه انجام شود تا شانس موفقیت در پذیرش ملکه توسط کلنی موردنظر به حداکثر برسد. در این راستا، حتماً مشاوره لازم برای دفعات اول از فروشنده ملکه یا مشاوره و آموزش حتی الامکان حضوری از هر فرد مجرب و متخصص در دسترس (در منطقه استقرار کندوها) گرفته شود تا به خوبی فرایند معرفی ملکه فراگرفته شود و بتوان با حداکثر شانس موفقیت ممکن آن را در دفعات بعدی بدون نیاز به کمک فرد دیگر انجام داد. موفقیت تعویض ملکه بسیار به مواردی مانند استفاده از روش های درست آماده سازی کندوی پذیرنده در زمان و طول مدت مناسب، استفاده از ابزار و محفظه مناسب برای انتقال ملکه و جای گذاری تدریجی و در زمان مناسب ملکه در کندو و سایر عوامل مانند کیفیت و سلامت خود ملکه بستگی دارد.

موارد مهم برای انتخاب و خرید ملکه جدید

یکی از دغدغه های اصلی زنبوردارانی که قصد تعویض ملکه یا وارد نمودن ملکه به کندوی بدون ملکه از منبعی غیر از زنبورستان خود دارند را چگونگی انتخاب تأمین کننده مناسب و ملکه های مناسب تشکیل می دهد. اگر امکان پرورش و انتقال ملکه از بین کندوهای با عملکرد بالا و یا مقاوم به شرایط نامساعد و انگل ها یا بیماری ها در زنبورستان خود وجود ندارد، می توان از تشکل یا اتحادیه و تعاونی زنبورداری و تولید عسل منطقه خود کسب اطلاع نمود و یا اگر اجتماعی از زنبورداران محلی وجود دارد که با یکدیگر در تعامل سازنده قرار دارند، از میان آن ها گزینه مناسب را جستجو نمود. علاوه بر انتخاب نژاد مناسب با توجه به شرایط محیطی و عملکرد تولیدی فعلی زنبورستان خود، می توان به عملکرد تولید و خوشنام بودن زنبورداری که ملکه از او خریداری می شود نیز توجه نمود. البته امروزه مواردی مانند گارانتی عودت و تعویض یا شرایط حمل و نقل و ارسال (با توجه به بعد مسافت) و بازه زمانی ثبت سفارش برای ملکه با توجه به محدودیت زمان تولید ملکه نیز مطرح است که باید موردتوجه قرار گیرد.

با توجه به مواردی که در این مطلب عنوان شد، انتخاب، خرید، انتقال و معرفی ملکه جدید به کندو، علاوه بر نیاز به بررسی و مقایسه دقیق و کافی بین گزینه های دردسترس برای تهیه ملکه، نیازمند خدمات مشاوره ای، آموزش و ابزار موردنیاز خود است تا بهترین نتیجه در حفظ عملکرد مناسب و بهبود عملکرد کلونی های یک زنبورستان حاصل شود. امروزه دردسترس بودن اینترنت و فضای مجازی سهولت بیشتری ایجاد نموده تا بین تعداد بسیار بیشتر و تنوع تری از گزینه ها به دنبال بهترین گزینه ممکن جستجو شود. اما آنچه می تواند منجر به بهترین نتیجه ممکن شود، امکان دسترسی به مشاوره هم زمان با بررسی و مقایسه بین گزینه ها به شکل معتبر و تخصصی است که اپلیکیشن و وب سایت مرغابی این امکان را برای اولین بار در ایران به فعالین عرصه زنبورداری ارائه می دهد.