شرحی از انواع کندوهای زنبورعسل رایج در ایران و جهان به همراه اقلام اولیه لازم برای زنبورداری

همان طور که همگان می دانند، زنبورداری سابقه طولانی در سراسر دنیا و ایران دارد. عسل و سایر محصولات زنبورعسل نقش مهمی در تغذیه و سلامت انسان ایفا نموده و در صنایع مختلف از صنایع غذایی تا دارویی و بهداشتی کاربرد دارد. علاوه بر این، زنبورهای عسل نقش حیاتی در گرده افشانی گیاهان ایفا می کنند که باعث شده تا نقش مهمی در امنیت غذایی بشر ایفا کنند. همه اینها باعث شده تا پرورش زنبورعسل و زنبورداری و صنوف مرتبط با آن در ایران و جهان دارای گستردگی بالایی باشند. یکی از موارد پایه ای که برای ورود و فعالیت در این عرصه آگاهی از آن ضروری است، آشنایی با کندوها و لوازم ضروری برای زنبورداری است. در این مقاله سعی بر این است که شرح مختصری از انواع کندوها و ویژگی های آنها همراه با وسایل لازم برای فعالیت زنبورداری ارائه شود.

کندوها به طور کلی به سه دسته کلی تقسیم می شوند که کندوهای ساخته شده توسط زنبورهای عسل (کندوهای طبیعی)، کندوهای ابتدایی و ساخته شده توسط مصالح بومی به دست بشر (کندوهای بومی یا سنتی) و کندوهای مدرن و امروزی را که اکنون بیشتر رایج هستند را در بر می گیرد. کندوهای ساخته شده توسط خود زنبورها معمولاً در شکاف ها و حفره های تنه درخت ها، سنگ ها و صخره ها و یا درون غارها و سایر محیط های نسبتاً امن برای زنبورها ساخته می شوند و معمولاً ساختار مشخص و معینی ندارند. کندوهای ساخته شده توسط بشر جهت مدیریت زنبورها و بهره برداری از محصولات آنها مانند عسل، بره موم، ژل رویال و... در دودسته کندوهای سنتی و مدرن قرار می گیرند که اکنون در ایران و جهان به نسبت های متفاوت رایج هستند. هرکدام از انواع کندوهای دارای مزایا و معایب خاص خود هستند که آگاهی از آنها به انتخاب کندوی مناسب با توجه به شرایط و نیازهای زنبورداران کمک می کند.

کندوهای سنتی یا بومی

همان طور که گفته شد، این گروه از کندوها با مصالح در دسترس در هر منطقه ساخته شده و تأمین نیازهای بومی به محصولات زنبورعسل را مدنظر دارند که معمولاً گونه های بومی زنبورعسل در آنها پرورش داده می شوند. برخی از رایج ترین و مشهورترین انواع کندوهای بومی را کندوهای تنه درختی (کُنده ای)، کندوهای گِلی یا سفالی و کندوهای سبدی در بر می گیرند. کندوهای سبدی و تنه درختی هنوز به شکل محدود در برخی نقاط ایران مورداستفاده هستند. معمولاً کندوهای سبدی به شکل سبدهای حصیری گل اندود استوانه ای شکل تولید شده و در اختیار علاقه مندان به این شیوه پرورش زنبورعسل قرار می گیرند. اخیراً نوعی از کندوهای اصطلاحاً سبدی نیز مرسوم شده اند که با چوب ساخته شده اند و امکان بازدید داخل کندو و تعویض ملکه را می دهند.

کندوهای امروزی (کندوهای مدرن)

کندوهای امروزی بیشتر به اشکال متحدالشکل و با ابعاد یکسان ساخته شده و شرایطی در آنها لحاظ می شود که مدیریت و حمل و نقل آنها به شکل یکپارچه و به تعداد بالا با سهولت بیشتری امکان پذیر باشد. کندوهای مدرن انواع مختلفی دارند که می توان مشهورترین نوع آنها را کندوهای لانگستروت یا اصطلاحاً کندوی آمریکایی دانست که در اوایل قرن نوزدهم و در ایالات متحده آمریکا ثبت اختراع شده و اکنون نیز در سراسر دنیا با اندک تفاوت هایی در ابعاد و سایر ویژگی ها رایج است. علاوه بر کندوهای لانگستروت، کندوهای کف باز (Open floor hives)، کندوهای نوار بالا(تاپ بار) یا اصطلاحاً کندوی کنیایی (Top bar hives)، کندوهای وار (Warre hives)، کندوهای روان (Flow hives)، کندوهای کلاسیک یا ویلیام برتون کار (WBC Hives or Classic hives)، کندوهای آپیمای (Apimaye hives) و سایر انواع کندوها در نقاط مختلف جهان رایج هستند.

کندوهای لانگستروت یا آمریکایی (Langstroth hives)

همان طور که پیش از این گفته شد کندوهای لانگستروت امروزه رایج ترین نوع کندوهای مدرن در نقاط مختلف جهان و به ویژه کشور ایران هستند. این نوع از کندوها در قرن بیستم شروع به گسترش در سطح جهان نمودند و از حدود ۶ تا ۷ دهه پیش به ایران وارد شدند و به مرور مواردی مانند حذف درپوش داخلی و عرضه آن در ابعاد و اندازه های مختلف در ایران به وقوع پیوست. اکنون کندوهای لانگستروت ایران با کندوی لانگستروت اصلی در آمریکا تفاوت های قابل توجهی دارد. در ایران سه نوع کندوی لانگستروت بیشتر رایج است که بیشتر تحت عناوین لانگستروت دماوندی، لانگستروت نجف آبادی و لانگستروت آمل، خرم آباد و تهران شناخته می شوند. کندوی لانگستروت دماوندی کمترین تغییر را در میان کندوهای لانگستروت رایج در ایران نسبت به لانگستروت آمریکایی داشته است و ابعاد آن نزدیک به کندوهای لانگستروت رایج در یونان است.

البته کندوی لانگستروت دماوندی نیز تفاوت های عمده ای مانند نصب دریچه پرواز در بدنه و عدم داشتن درپوش داخلی و لایه عایق سقف را نسبت به نوع اصلی آمریکایی دارد. دو نوع دیگر نیز علاوه بر تفاوت هایی در ساختار خود دارای تفاوت در ارتفاع قاب ها با کندوی لانگستروت آمریکایی هستند (۵ تا ۱۲ میلیمتر ارتفاع قاب کوتاه تر). مسئله مهم این است که عمدتاً کندوهای لانگستروت ایرانی ساختار صندوقی دارند و دارای بدنه و کف جداشونده نیستند.

گرچه کندوهای لانگستروت در ایران بسیار رایج هستند و به خوبی جهت زنبورداری در ایران وفق داده شده اند اما سه نقطه ضعفی که برای آنها گفته شده یعنی نبود یکدستی در ابعاد و اندازه کندوها در سراسر ایران، نبود عایق در سقف کندو و طرح صندوقی (بدون امکان جدا نمودن بدنه و کف از یکدیگر) می تواند باعث مشکلاتی مانند چسبیدن یا فاصله گرفتن بیش از اندازه قاب ها از اطراف فضای داخلی کندو و بهم خوردن اصل اساسی کندوهای لانگستروت (فضای زنبور)، بهم خوردن تعادل دمایی کندو در هوای سرد یا گرم و عدم دسترسی آسان به فضای حساس کف کندو برای مدیریت کندوها و... شود.

کندوهای کف باز (Open floor hives)

با توجه به مشکلاتی مانند از دست دادن فضای کف کندو که در طراحی و ساخت کندوهای لانگستروت ایرانی به شکل صندوقی ایجاد می نماید، اخیراً توجه روز افزونی به استفاده از کندوهای کف باز در ایران شده است. این نوع از کندوها در کشورهای اروپای مرکزی و آلمان بسیار رایج هستند که به دلیل امکان بازدید کلونی داخل کندو از کف کندو مزایایی مانند امکان مدیریت و کنترل بهتر عوامل مضری مانند کنه واروا، بیماری نوزمای زنبور عسل و شپش زنبور عسل (Braula coeca)، کنترل بهتر دمای داخل کندو و در نتیجه آرامش بیشتر کلونی زنبورعسل داخل کندو، کنترل بهتر کندوها جهت جلوگیری از خفگی کلنی در حین کوچ کندوها، افزایش عمر کندو و کاهش کپک زدن قسمت های مختلف آن به دلیل کاهش تجمع رطوبت در کندو را دربردارند. البته این نوع کندوها نقاط ضعفی نیز مانند الزام به بستن کندو با کمربند مخصوص برای جابجایی آن و بازدهی پایین تر داروهای مصرفی به شکل مصرف از طریق دودزایی را دارند. البته در منابع عنوان شده که این موارد قابل مدیریت به شکل نسبتاً آسانی هستند.

کندوهای نوار بالا یا اصطلاحاً کندوی کنیایی (Top bar hives)

این نوع کندوها جزو قدیمی ترین و رایج ترین انواع کندوها در سطح جهان هستند که بدون قاب هستند و زنبورها شان های عسل را روی میله های بالای محفظه داخلی کندو می سازند. هر میله با شان ساخته شده توسط زنبورها در زیر آن مشابه یک قاب عمل می کند اما مانند قاب چهارگوش عسل محصور به چهار طرف نیست و فقط از یک طرف به میله چوبی بالای آن متصل است. مزیت این نوع از کندوها سبک تر بودن و برداشتن راحت شان های عسل از داخل کندو است. همچنین، مدیریت داخل کندو توسط زنبوردار کمتر باعث اختلال در فعالیت زنبورها در داخل کندو می شود. استفاده از این کندوها کمتر نیازمند داشتن وسایلی مانند قاب های اضافی، چاقوها و کاردک های باز کننده درپوش کندو و قاب ها از یکدیگر و... است. اما نقطه ضعف عمده این نوع از کندوها به ناپایداری بیشتر شان های عسل در داخل کندو به دلیل عدم استفاده از قاب برای ساختن شان های عسل بر می گردد. این نوع از کندوها بیشتر برای مناطق گرم و معتدل و شرایط دارای جابجایی اندک مناسب است. معمولاً این نوع از کندوها دارای چهارپایه ای با طول حدود ۵۰ سانتیمتر از سطح زمین است و می توان یک طرف آن را جهت مشاهده آسان داخل کندو به شکل شیشه ای یا شفاف ساخت.

کندوهای وار (Warre hives)

این کندوها که اولین بار در اواسط قرن بیستم میلادی توسط یک زنبوردار فرانسوی ابداع شدند نیز مانند کندوهای تاپ بار یا کنیایی به جای قاب دارای یک میله بالایی افقی جهت ساخت شان عسل در زیر آن توسط زنبورها هستند. اما شکل ظاهری این نوع کندوها به طور قابل توجهی با کندوهای تاپ بار یا کنیایی متفاوت است و به همین دلیل است که شان های ساخته شده به جای شکل مثلثی مانند، شکلی مستطیلی مانند دارند. هدف از طراحی این نوع از کندوها حداقل نیاز به بازدید کندوها توسط زنبوردار است. در واقع ساختار این نوع از کندوها چیزی بین کندوهای لانگستروت و تاپ بار است (شکل بیرونی مشابه لانگستروت، ساختار داخلی مثل کندوهای کنیایی) که شکلی مشابه کندوهای طبیعی به شان های ساخته شده توسط زنبورها می دهد. این کندوها تقریباً همان مزایا و معایب کندوهای تاپ بار یا کنیایی را دارند. البته به دلیل نداشتن قاب راحتی مدیریت قاب ها را ندارد و شان های تولید شده توسط زنبورها دارای پایداری کمتری (به ویژه در هنگام نیاز به حمل و نقل زیاد و مسافت طولانی) دارند.

کندوهای روان (Flow hives)

این کندوها اولین بار در سال ۲۰۱۵ میلادی و توسط یک شرکت استرالیایی معرفی شدند که طراحی خاص و جالب توجه آنها امکان برداشت مستقیم عسل مایع از کندو بدون نیاز به باز کردن درب کندو است. معمولاً دیواره کندو از یک طرف شیشه ای یا شفاف است که امکان دیدن داخل کندو و وضعیت عسل تولید شده در آن را از بیرون کندو و بدون باز کردن کندو می دهد. شان های عسل در این نوع از کندوها در روی شکاف های عمودی ساخته شده اند و با پیچاندن یک اهرم عسل مایع از شان به ظرف بیرون از کندو جریان می یابد. این کندوها به شکل طراحی شده اند که عسل حتی الامکان روی زنبورهای داخل کندو نریزد و تنش و تلفات زنبورها به حداقل ممکن برسد.

گرچه برداشت عسل مایع از این نوع کندوها کم زحمت است؛ اما این کندوها چالش های خاص خود را دارند. استفاده از اجزای پلاستیکی (به ویژه شان موم پلاستیکی) در داخل این نوع از کندوها که چندان مطلوب نظر زنبورداران و مصرف کنندگان عسل نیست، ارتباط کمتر زنبوردار با زنبورها که ممکن است به مشکلاتی مانند دیرتر متوجه شدن به مشکلات احتمالی در کندو شود، کریستاله شدن عسل مایع تولید شده توسط این کندوها در هوای سردتر که می تواند جریان عسل را به ظرف بیرون از کندو مختل نماید و البته گرانتر بودن عسل تولیدی توسط این سیستم در مقایسه با کندوهای رایج مانند کندوهای لانگستروت جزو نقاط منفی این نوع از کندوها است. مزیت عمده این نوع از کندوها ترغیب افراد کمتر متخصص به به آغاز فعالیت زنبورداری برای تولید عسل موردنیاز خود از طریق این سیستم نسبتاً آسان است.

کندوهای کلاسیک یا ویلیام برتون کار (WBC Hives or Classic hives)

کندوهای WBC یا اصطلاحاً کلاسیک نام خود را از مخفف نام مخترع خود "ویلیام برتون کار" گرفته اند که این نوع از کندوها را در سال ۱۸۹۰ معرفی نمود. این نوع کندوهای دوجداره و دارای ظاهر زیبا که بیشتر بین زنبورداران غیرحرفه ای و نیمه حرفه ای (آماتور) در کشور انگلستان رایج هستند، دارای توان تحمل بالاتری نسبت به شرایط آب و هوایی نامساعد ارزیابی شده اند. البته به دلیل داشتن قطعات بیشتر و پیچیده تر در مقایسه با سایر انواع کندوها، می توانند نسبت به آنها گرانتر باشند. این کندوها در مقایسه با سایر کندوها سنگین بوده و قابلیت کوچ و جابجایی کمتری دارند. همچنین، نفوذ رطوبت در بین دوجداره این کندوها می تواند باعث رطوبت زدگی و یخ زدگی ساختار چوبی این کندوها و خرابی آنها شود.

کندوهای آپیمای (Apimaye hives)

این نوع از کندوها در اصل همان کندوهای نوع لانگستروت دارای ده قاب عسل هستند که برای مقابله با سرما یا گرمای شدید عایق بندی شده اند. لایه بیرونی این نوع از کندوها که نیاز به رنگ آمیزی و تجدید آن مانند کندوهای چوبی ندارد دارای پنل مقاومت در برابر سرما و گرما و ضربه (به طور نسبی) است و در برخی منابع این کندوها دارای مقاومت نسبتاً خوبی در برابر نفود سوسک های کندو و کنه واروا دانسته شده است. این نوع از کندوها دارای ضمائم کندو مانند تله گرده و کشوها و فریم های جداکننده مخصوص نیز جهت مدیریت بهتر این نوع از کندوها نیز هستند که مخصوص کندوهای آپیمای طراحی شده اند.

با توجه به انواع کندوهای زنبورعسل مناسب و در دسترس در کشور، شرایط اقلیمی، وسایل جنبی موردنیاز برای هر نوع کندو، نیاز به کوچ کندوها و مسافت کوچ موردنیاز، گستردگی کار زنبورداری مدنظر در بازه زمانی کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت و سایر مؤلفه های دخیل می توان نوع کندوی مناسب را انتخاب نمود. در مورد انتخاب نوع و تعداد کندوها و اینکه به شکل نوساز یا دسته دوم و از چه منبعی تهیه شوند می توان از فرد متخصص و مجربی که مورد اعتماد باشد کسب نظر نمود.

تجهیزات لازم برای زنبورداری

زنبورداری به عنوان یک حرفه تخصصی و یا یک صنعت دارای تعداد زیادی از تجهیزات و اصطلاحات تخصصی مرتبط است که بدون داشتن این وسایل و آگاهی از محل استفاده و نحوه استفاده از آنها شروع و ادامه فعالیت زنبورداری در برخی موارد غیرممکن به نظر می رسد. این تجهیزات طیف گسترده ای از وسایل و ابزار را شامل می شود که از وسایلی مانند بخش های ضمیمه کندو مانند طبقات جداکننده و وسایل لازم برای تولید و استحصال محصولاتی مانند ژل رویال و گرده گل تا کلاه و لباس مخصوص زنبورداری، دودی (دستگاه دودساز) و انواع کاردک، دستگاه اکسترودر (جداکننده عسل از موم) و تجهیزات بسته بندی عسل را در برمی گیرد.

برخی از این تجهیزات مانند دودی (وسیله دودزا)، لباس، کلاه و دستکش های مخصوص زنبورداری و ظروف تغذیه کندوها با شهد دست ساز، برس، چنگال و اهرم مخصوص زنبورداری تقریباً برای همه زنبورداران و در همه زمان ها لازم هستند. اما وسایلی مانند بندهای محکم کننده دور کندو، قفس یا محفظه مخصوص ملکه، ایزولاتور ملکه، تخته موم دوز و دستگاه یا وسایل نشانه گذاری ملکه، ظروف نگهداری و بسته بندی شان عسل کامل، تکه های شان عسل و یا عسل مایع و... در مواقع خاصی از سال و یا برای برخی از زنبوردارن موردنیاز واقع می شوند. به همین جهت است که قبل از شروع به کار باید با اخذ مشورت از مشاور متخصص و مجرب نسبت به تهیه لیست لوازم و تجهیزات موردنیاز اولیه و اساسی جهت خرید آنها اقدام نمود.

با توجه به اینکه طیف گسترده ای از انواع کندوها و وسایل زنبورداری (از لباس و کلاه مخصوص زنبورداری تا وسایل استحصال و بسته بندی عسل و سایر وسایل ضروری) جهت فعالیت زنبورداری قابل تهیه در بازار است، بررسی و مقایسه بین آنها جهت انتخاب وسایل موردنیاز کمی سخت و پیچیده به نظر می رسد. اپلیکیشن و وب سایت مرغابی امکان بررسی و مقایسه بین گزینه های موجود در بازار را به طور جامع و آسان جهت فعالین عرصه زنبورداری و تولید عسل و سایر محصولات زنبورعسل فراهم نموده است. در کنار این امکان ارزشمند، امکان بهره مندی از خدمات مشاوره تخصصی نیز برای اولین بار در ایران در کنار سایر امکانات وب سایت و اپلیکیشن مرغابی فراهم است. این امکانات کمک می کند تا بهترین انتخاب ممکن از هر لحاظ برای زنبورداران و سایر فعالیت عرصه صنعت زنبورعسل بیش از پیش در دسترس قرار گیرد.