۵ نژاد اصلی شترمرغ اهلی، شرایط و ضروریات پرورش شترمرغ در ایران و جهان

پرورش شترمرغ در دنیا دارای سابقه طولانی بوده و حدوداً به دهه ۱۸۶۰ میلادی باز می گردد و به فاصله کوتاهی بعد از آن، پرورش شترمرغ در استرالیا نیز آغاز شد. البته سرعت رشد پرورش شترمرغ در آفریقای جنوبی بسیار سریع تر از سایر نقاط جهان بود. به طوری که طی دهه ۱۸۷۰ میلادی تعداد شترمرغ های پرورشی از چند ده عدد به چیزی بیش از ۳۰ هزار قطعه رسید. گرچه در طی ۱۰۰ سال اول، در سه بازه زمانی مختلف به دلایلی از جمله خشکسالی، بیماری ها و جنگ ها، این صنعت دچار بحران گشت، اما باز هم به رشد خود ادامه داد و اکنون یکی از منابع عمده تأمین گوشت قرمز در جهان است.

شترمرغ گونه های مختلفی دارد که از چهار گونه بیشتر از سایر گونه ها جهت پرورش استفاده شده است. این چهار گونه که بر اساس اندازه بدن، رنگ گردن و سر و تخم آن ها طبقه بندی شده اند، به شرح زیر هستند:

شترمرغ سومالیایی (Struthio camelus molybdophanes) که با رنگ گردن خاکستری شناخته شده اند
شترمرغ ماسایی (Struthio camelus massaicus) که تحت عنوان شترمرغ گردن سرخ نیز شناخته شده اند
شترمرغ شمال آفریقا یا بربری (Struthio camelus camelus) که بزرگترین گونه شترمرغ در بین این گونه ها است
شترمرغ جنوب آفریقا (Struthio camelus australis) که در جنوب آفریقا عمدتاً این نوع اهلی شده و پرورش یافته

البته در منابع از گونه منقرض شده خاورمیانه ای شترمرغ نیز یاد شده است که از با نام علمی (Struthio camelus syriacus) در سوریه و سایر نقاط خاورمیانه می زیسته و کمی از گونه بومی شمال آفریقا جثه کوچکتری داشته است. این گونه تا اواسط قرن بیستم میلادی به دلایلی از جمله خشکسالی، شکار و استفاده گسترده و بدون نظارت از سلاح گرم، منقرض شده است. وجود گونه شترمرغ بومی خاورمیانه درگذشته، می تواند نشان دهنده مناسب بودن اقلیم خاورمیانه برای پرورش شترمرغ باشد. تحقیقات صورت گرفته بر روی راندمان رشد، وزن و جثه نهایی شترمرغ های پرورش یافته در مقایسه با سایر نقاط جهان و شباهت های اقلیمی منطقه خاورمیانه با مناطق اصلی پرورش شترمرغ در آفریقا نیز به تأیید این نظریه کمک می کند.

با توجه به اینکه دو گونه سومالیایی (گردن خاکستری یا اصطلاحاً گردن آبی) و ماسایی (گردن قرمز) به دلیل کیفیت پایین پرها و خلق و خوی تهاجمی، چندان مناسب پرورش شناخته نشده اند، عمدتاً گونه شترمرغ عادی یا گردن سیاه که حاصل تلاقی و به گزینی دو زیرگونه بومی شمال آفریقا (زیرگونه کَملوس) و بومی جنوب آفریقا (زیرگونه آسترالیس) است، جهت پرورش در سرتاسر دنیا رایج شده است.

این نژاد به دلیل کیفیت بالای پر و پوست و خلق و خوی مناسب تر جهت پرورش مشهور است. همان طور که گفته شد، پرورش شترمرغ ابتدا در آفریقا (خصوصاً جنوب آفریقا) آغاز شده و سپس به استرالیا، نیوزلند، آمریکای شمالی و جنوبی و سایر نقاط دنیا گسترش یافته است. اکنون نیز تخمین زده است که بیش از نیمی از تولید شترمرغ دنیا در جنوب آفریقا (عمدتاً کشور آفریقای جنوبی) و سپس سایر نقاط دنیا تولید می شود. همچنین، در منابع، کشورهایی مانند نیوزلند جزو بزرگترین صادرکنندگان گوشت شترمرغ و کشورهایی مانند آلمان جزو بزرگترین واردکنندگان گوشت شترمرغ در جهان عنوان شده اند.

با اینکه شترمرغ جزو پرندگان است، اما بر خلاف سایر پرندگان، تولیدکننده گوشت قرمز است که به ساختار و نوع عضلات در شترمرغ بر می گردد. دلیل رنگ قرمز گوشت شترمرغ به میزان بالای پروتئین میوگلوبین (پروتئین حاوی آهن و حامل اکسیژن) در بافت عضلانی برای تأمین اکسیژن کافی جهت فعالیت بدنی بالای این گونه بر می گردد. این موضوع باعث می شود که میزان آهن بالایی (۲۲ تا ۳۰ میکروگرم آهن بر هر گرم) داشته باشد که منشأ رنگ قرمز گوشت آن نیز هست.

معمولاً، سن مناسب ارسال شترمرغ به کشتارگاه از حدود ۱۰ ماهگی به بعد است که وزن آن به ۱۰۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم می رسد. در این شرایط، وزن لاشه پس از کشتار به حدود ۵/۵۷ تا ۶۰ درصد وزن زنده می رسد. کیفیت گوشت نیز در این سن که هنوز شترمرغ ها جوان هستند، مطلوب است و چندان تحت تاثیر جنسیت نیز قرار نمی گیرد. بنابراین، سن ارسال به کشتارگاه در شترمرغ نیز مثل سایر انواع دام و طیور پرواری در کیفیت و بازارپسندی آن تاثیر مهمی دارد.

گرچه از ابتدا در ایران تمرکز پرورش شترمرغ بر روی تولید گوشت بوده است، اما محصولات اصلی و دارای ارزش افزوده بالا در صنعت پرورش شترمرغ محصولاتی مانند پوست و چرم، چربی سینه و روغن شترمرغ، پرها و حتی مصارف پزشکی قرنیه و تاندون پا و استفاده در صنعت توریسم را نیز در برمی گیرد. یکی از عواملی که می تواند به موفقیت این صنعت در ایران کمک اساسی نماید و تا حد قابل توجهی نیز مورد غفلت واقع شده است، توجه به گسترش زیرساخت ها و نیازهای تولید، بازاریابی، فروش داخلی و صادرات محصولات در کنار تولید گوشت و تخم شترمرغ است.

سابقه پرورش شترمرغ در ایران به حدود بیست سال پیش و سال های آغازین دهه هفتاد شمسی باز می گردد که اولین محموله های عمده جوجه و تخم نطفه دار به ایران وارد شد. بعد از تلاش های گسترده در جهت ایجاد سیستم های جوجه کشی با قابلیت جوجه درآوری قابل قبول از تخم نطفه دار شترمرغ و آغاز تولید جوجه به شکل تجاری و صنعتی جهت مزارع سراسر کشور، این صنعت شروع به گسترش در سراسر کشور نمود. اکنون گله های تجاری و مراکز تولید جوجه شترمرغ در استان های تهران، قزوین، قم، البرز، مرکزی، سمنان، اصفهان، گلستان، فارس و سایر استان های کشور گسترده شده و مشغول به فعالیت می باشند. حتی در استان های شمالی و جنوبی که به دلیل دما و رطوبت بالای توأم با یکدیگر شرایط نگهداری شترمرغ کمتر مناسب است نیز فعالیت پرورش شترمرغ در وسعت قابل توجهی در حال انجام است.

گرچه اقلیم ایران برای شترمرغ که بومی آب و هوای گرم و نیمه خشک یا خشک است، مناسب دانسته شده، اما هنوز با وجود تلاش های در جهت رشد و توسعه این صنعت، هنوز میزان مصرف سرانه محصولات آن در کشور به میزان مناسبی نرسیده و سرانه مصرف گوشت شترمرغ در بهترین حالت، چیزی در حدود ۱۵۰ گرم در منابع اعلام شده است. این موضوع در حالی به وقوع پیوسته است که در سال ۲۰۱۸ میلادی تخمین زده شده که ایران سالانه ۵۰ تا ۶۰ هزار قطعه شترمرغ تولید نموده که حدود ۳ تا ۳٫۶ میلیون کیلوگرم گوشت قرمز از آن قابل استحصال بوده است و همچنان تا سطح کشورهای تراز اول مانند آفریقای جنوبی و نیوزلند قابلیت افزایش تولید وجود دارد.

عدم اقبال شایسته محصولات شترمرغ در بازار داخلی و بازارهای بین المللی با وجود مزایای زیر همچنان پابرجاست:

مناسب تر بودن گوشت شترمرغ نسبت به سایر انواع گوشت قرمز از نظر سلامتی (چربی، کالری و کلسترول کمتر و میزان مناسب از ویتامین های گروه بی، ویتامین آ، ویتامین ای و اسیدهای چرب اُمگا -۳ و عناصر روی و منیزیم)
همان طور که گفته شد، شترمرغ در بین طیور پرورشی تنها گونه تولیدکننده گوشت قرمز به دلیل میوگلوبین (پروتئین حاوی آهن) است که خود نشان دهنده غنای آن از نظر آهن به عنوان یک عنصر تغذیه ای ضروری برای انسان در مقایسه با سایر منابع پروتئین طیوری با حفظ خواص مفید آن ها است
پوست و چرم شترمرغ و محصولات آن با ارزش افزوده و مقبولیت بالا در بازار داخلی و بین المللی
ارزش غذایی بالای تخم شترمرغ و حتی میزان بالاتر اسیدهای چرب غیراشباع نسبت به اسیدهای چرب اشباع در آن در مقایسه با تخم مرغ که فواید بیشتری برای سلامت مصرف کنندگان در بر دارد و به دلیل اندازه بزرگ آن به عنوان مکمل تولید تخم مرغ مایع برای صنایع غذایی مقبولیت بالایی می تواند داشته باشد.
ارزش بالای روغن شترمرغ برای سلامتی و به عنوان یک ماده اولیه در صنایع بهداشتی و آرایشی و به عنوان بهبوددهنده سلامت پوست که به میزان بالای ترکیبات مفید مانند اسیدهای چرب اُمگا سه، شش و نه در آن باز می گردد.
نیاز به سرمایه گذاری ساختمان و تأسیسات نه چندان بالا برای پرورش شترمرغ (البته در فارم مولد سرمایه گذاری بیشتری موردنیاز است)
ضریب تبدیل مناسب تر خوراک در مقایسه با دام (به طور میانگین کمتر از عدد ۶ یا ۷ در گاو و گوسفند) که در سن ۱۰ تا ۱۴ ماهگی و وزن ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم آن را مناسب ارسال به کشتارگاه می نماید
در مقایسه با سایر گونه های پرورشی به منظور تولید گوشت قرمز، دارای دوره تولید مثل بسیار کوتاهتر است. به عنوان مثال: در گاو گوشتی از تلقیح تا تولد ۲۸۰ روز طول می کشد. ولی در شترمرغ دوره انکوباسیون و تولید جوجه از تخم نطفه دار ۴۲ روز است که سرعت بازگشت سرمایه را بسیار افزایش می دهد.
گوسفند و گاو به عنوان رقبای اصلی شترمرغ در تولید گوشت قرمز در سال حداکثر ۲ یا ۳ بره یا گوساله تولید می کنند که قابل مقایسه با شترمرغ از نظر تعداد تولید نسل بعدی نیست. زیرا شترمرغ در سال حدود ۴۰ عدد تخم نطفه دار تولید می کند که با جوجه کشی موفق، در طی یک سال در تولید نسل چند ده برابر موفق تر از گاو و گوسفند عمل می کند.
مقاومت مناسب در برابر بیماری ها و تنش گرمایی و سرمایی (به ویژه از سن حدود ۳ ماهگی به بعد) و...

البته چالش های زیر نیز در رشد کند این صنعت و بازار داخلی و خارجی آن مؤثر است:

عدم فرهنگ سازی و شناساندن مناسب و گسترده محصولات این صنعت به بازار داخلی
عدم بازاریابی و بازارسنجی مناسب در خارج از کشور
عدم وجود کشتارگاه و صنایع فراوری تخصصی برای تولید گوشت
عدم وجود صنایع فراوری و تولید محصولات دارای ارزش صادراتی بالا برای محصولات مختلف صنعت شترمرغ، خصوصاً محصول بسیار با ارزش پوست و چرم شترمرغ
قابلیت جوجه درآوری پایین تر تخم های نطفه دار شترمرغ نسبت به سایر طیور در ایران که هنوز جای بهبود دارد
نیاز به زمین با متراژ نسبتاً بالا به ازای هر قطعه شترمرغ (در برخی منابع به ازای هر قطعه شترمرغ پرواری ۲۰ مترمربع فضا مناسب تشخیص داده شده است)
احتمال تلفات بالا در سنین زیر سه ماهگی در فارم های غیرتخصصی تولید جوجه

در کنار این موارد، باید توجه شود که با وجود مقاومت و سازگاری بالا و نیازهای پرورش نه چندان پیچیده این گونه در ایران، هرچقدر شرایط تغذیه و پرورش تخصصی تر باشد، هزینه ها و تلفات کاهش یافته و راندمان تولید و کیفیت افزایش می یابد.

شترمرغ را در سه نوع سیستم باز، نیمه باز و بسته می توان پرورش داد که هرکدام مزایای و معایب خود را دارد:

در سیستم باز، گرچه هزینه ها و نیازهای تخصصی پرورش، به دلیل رهاسازی پرنده ها در مرتع یا فضای نیمه بیابانی کاهش می یابد، اما به دلیل کاهش نظارت بر گله، میزان تلفات و از دست دادن تخم نطفه دار گذاشته شده توسط گله، تلفات جوجه ها و کاهش عملکرد نهایی گله، احتمال افزایش قابل توجهی دارد.
در سیستم نیمه باز، گرچه مقداری هزینه ها بالاتر از سیستم باز است، اما نظارت بر روی گله از نظر شرایط پرورش، جفت گیری و تولید تخم نطفه دار و جلوگیری از بروز عوامل ایجاد تلفات بهتر است. البته عواملی مانند عدم وجود کنترل بر روی اینکه کدام نر و ماده جفت گیری می نمایند (به دلیل حساسیت بالای شترمرغ به معضلات ژنتیکی مانند افزایش هم خونی و بیماری ها و تلفات ناشی از آن) و احتمال تلف شدن و عقب ماندن پرندگان ضعیف تر در رقابت با پرندگان قوی تر همچنان می تواند به عنوان چالش های این سیستم مطرح باشند.
در سیستم بسته که در پرورش شترمرغ مدرن و صنعتی بیشتر توصیه می گردد و البته نیاز به سرمایه گذاری و هزینه بیشتری جهت زمین، ساختمان و تاسیسات دارد، می توان هر جفت نر و ماده مولد را با همدیگر و مجزا از سایر پرنده های مولد تحت کنترل و نگهداری قرار داد تا گله را از نظر ژنتیکی کنترل نمود. همچنین، جمع آوری و مدیریت تخم های تولید شده بهتر قابل مدیریت می باشد. مدیریت تغذیه گله نیز در این شرایط (خصوصاً وقتی امکان تغذیه مرتعی و عدم وابستگی جدی به تغذیه دستی نباشد) با راندمان و کنترل بهتری قابل انجام است.

البته سیستم پرورش بسته جهت گله های مولد و فارم های تولید جوجه بیشتر ضروری به نظر می رسد، اما اگر بازار خرید شترمرغ پروار شده نیز مناسب باشد، پرورش گله پرواری شترمرغ در سیستم بسته به دلیل امکان مدیریت بهتر و در نتیجه بهبود راندمان، ضریب تبدیل و کیفیت در کنار کاهش هزینه و تلفات، قابل توجیه از نظر اقتصادی است.

اصولاً در شروع پرورش شترمرغ پیش نیازهای زیر باید موردتوجه قرار گیرند:

انتخاب نوع محصول تولیدی توسط فارم پرورش شترمرغ که بر اساس آن سرمایه، زمین و تأسیسات موردنیاز انتخاب می شود. همان طور که پیش از این گفته شد، تخم نطفه دار و جوجه (فارم مولد)، گوشت، پوست، چربی و روغن و پر (فارم پرواری) به عنوان محصولات عمده شترمرغ شناخته شده اند
انتخاب زمین و متراژ آن بر اساس نیازهای اقلیمی، تأسیسات و مترمربع زمین موردنیاز برای هر پرنده بر اساس سن، مولد یا غیر مولد بودن گله، تعداد و ...
انتخاب و سفارش، خرید و انتقال شترمرغ برای فارم که باید هزینه های آن سنجیده و تأمین شود. به عنوان مثال، اگر فارم پرواری مدنظر باشد، در ایران معمولاً جوجه سه ماهه خریداری می شود که به ثبات نسبی از نظر تلفات رسیده است.
یکی از مواردی که از رئوس موفقیت در پرورش شترمرغ است، هزینه خوراک مصرفی با توجه به سیستم پرورش انتخابی، نوع فارم مدنظر (مولد، پروار یا ...)، ظرفیت فارم از نظر تعداد شترمرغ و منابع خوراکی در دسترس در منطقه و کشور و ... است که مانند سایر دام و طیور پرورشی می تواند تا ۷۰ درصد هزینه های فارم را شامل شود. با توجه به اینکه یکی از ویژگی های منحصر به فرد شترمرغ در میان طیور توان مصرف کنسانتره و علوفه مانند دام است، نیاز به اخذ مشاوره تخصصی در امر پرورش و تغذیه جهت بهبود راندمان گله شترمرغ بیشتر خود را نشان می دهد. زیرا مانند طیور در تغذیه صرفاً وابسته به غلات و دان نبوده و می تواند علوفه را نیز به عنوان بخش مهمی از جیره جهت تأمین نیازهای تغذیه خود مورداستفاده قرار دهند.

اپلیکیشن و وب سایت مرغابی این امکان را در اختیار فعالین عرصه پرورش شترمرغ و علاقه مندان به فعالیت در این عرصه قرار دهد که از طیف گسترده ای از اقلام موردنیاز جهت آگاهی از قیمت و هزینه و مقایسه تأمین کنندگان آنها با یکدیگر بهره مند شده و از خدمات پشتیبانی گسترده و در زمینه های مختلف و خصوصاً تغذیه و پرورش بهره مند شوند تا به موفقیت و حداکثر راندمان ممکن در کسب و کار پرورش شترمرغ برسند.
انتخاب و خرید تجهیزات و تأسیسات موردنیاز که همان طور که گفته شد، معمولاً در فارم مولد و فارم های دارای سیستم بسته، هزینه بالاتری می برد. در فارم مولد علاوه بر نیاز به متراژ نسبتاً بالای زمین برای هر جفت نر و ماده که برای تولید تخم نطفه دار با هم در یک فضای اختصاصی قرار می گیرند، تجهیزات جوجه کشی مخصوص شترمرغ و نیروی کار ماهر و البته فضای اختصاصی جوجه های از تخم درآمده تا سن فروش نیز موردنیاز است که باید در برآورد هزینه های در نظر گرفته شود.

همچنین، گرچه شترمرغ بالغ تحمل دمایی بالایی دارد اما بخشی از فضا را باید به عنوان سایه بان جهت استراحت و آسایش آنها در نظر گرفت. فنس کشی دور فضای نگهداری نیز جهت جلوگیری از بیش از حد دور شدن آنها، جلوگیری از حمله حیوانات وحشی و شکار آنها و البته سرقت نیز باید در نظر گرفته شود که جنس آن قابل نوک زدن و بلعیدن توسط شترمرغ ها نباشد. زیرا، شترمرغ ها ذات کنجکاوی دارند که از طریق نوک زدن به هر چیزی که اطراف آنها باشد حس کنجکاوی خود را نشان می دهند و این موضوع می تواند منجر به بلعیدن اشیای ناخواسته و مشکلات عدیده برای سلامتی آنها شود. این موضوع را باید در انتخاب مواد و وسایل مورداستفاده در فارم پرورش شترمرغ مدنظر قرار داد.
نیازهای آموزشی که کاربردی و به روز باشد را نیز باید موردتوجه قرار داد. علاوه بر اینکه فارم مولد و سیستم جوجه کشی و پرورش جوجه های تازه از تخم درآمده نیازمند نیروی کار ماهر و آموزش دیده است، در فارم شترمرغ پرواری نیز مدیر فارم و کارگران فارم نیازمند آموزش های حداقلی هستند. پس باید هم هزینه های کارگری را در نظر گرفت و هم خود مدیر یا صاحب فارم اطلاعات و آموزش لازم را کسب نموده باشند که هم زمان بر و هم هزینه بر است. علاوه بر اینکه داشتن دانش و تخصص کافی برای کسب مجوز های مربوطه می تواند الزامی باشد، جهت موفقیت در پرورش شترمرغ نیز می تواند حیاتی باشد.

در ایران، توصیه می شود که بعد از بررسی توجیه اقتصادی راه اندازی فارم با توجه به موارد گفته شده و اخذ مشورت از فعالین و متخصصین باتجربه در این عرصه، جهت اطلاع از مجوزهای لازم و پیش نیازهای اخذ این مجوزها، پیش بینی امکانات لازم با توجه به این پیش نیازها و استعلام تغییرات احتمالی که در هر زمان ممکن است در این موارد صورت گرفته باشد، به دفاتر امور طیور در معاونت های امور تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی، دفاتر متولی مجوزها در سازمان دامپزشکی و تشکل های استانی متولی صنعت شترمرغ در منطقه مدنظر مراجعه شود.

کد مطلب : 62