ویتامین های محلول در چربی و نقش آن در تغذیه طیور

اهمیت اغلب ویتامین های محلول در چربی در تغذیه طیور از مدت ها قبل مشخص شده است. تحقیقات بی شماری در طی دهه های قبلی جهت شناسایی احتیاجات طیور به ویتامین های محلول در چربی تحت شرایط مختلف انجام گرفته است که یکی از اولین تحقیقات علمی معتبر در اوایل دهه 1920 میلادی بر روزی نیاز کبوترها به ویتامین های A و D صورت گرفت. همچنین تحقیقاتی مشابه بر روی جوجه های گوشتی انجام گرفت که به طور ویژه نیازهای آنها به ویتامین D را هدف تحقیق خود قرار داد. یکی از اولین مواردی که با کمبود این ویتامین در تحقیقات اولیه (اوایل دهه 1920 میلادی) مشاهده شد، ضعف و مشکلات پا در جوجه ها بود.

حتی در زمانی که هنوز به خوبی سازوکار اثر ویتامین D در طیور شناخته نشده بود، مشاهده شد که روغن کبد ماهی کاد می تواند از عارضه ریکتز در جوجه های در حال رشد جلوگیری کند. حتی در آن زمان تأثیر نور خورشید بر ضد راشیتیسم نیز در پرندگان شناخته شده بود، اما در دهه 1930 میلادی بود که کمبود مصرف ویتامین دی (به ویژه برخی فرم های خاص این ویتامین) به عنوان عامل مشکلات استخوانی و به ویژه معضلات پاها (ریکتز و راشیتیسم) شناخته شد.

در مورد ویتامین E نیز تأثیر آن بر روی باروری و قابلیت هچ در تحقیقات اواخر دهه 1920 برای اولین بار مستند شد. شناخت اثر کمبود ویتامین E در طیور به ویژه از آن جهت پیچیده بود که به طور نسبتاً گسترده ای در دانه های غلات (به عنوان اجزای اصلی خوراک طیور) موجود است و تشخیص اثر کمبود آن را در جیره های عادی طیور کمی سخت نمود. اما وقتی ویتامین E طبیعی موجود در خوراک های عادی طیور بوسیله عوامل شیمیایی مانند فریک کلراید از بین رفت، به طور شفافت تر و دقیق تری اهمیت ویتامین E موجود در جیره طیور مشخص شد. از اینجا به بعد بود که به مرور علاوه بر اثر این ویتامین بر باروری، اثر آن بر روی جوجه های در حال رشد نیز (تا اواخر دهه 1930 میلادی) مشخص شد. این موضوع با درمان جوجه های مبتلا به آنسفالومالیشیا یا اصطلاحاً عارضه جوجه دیوانه (crazy chick disease) با استفاده از روغن جوانه گندم کشف شد.

در مورد کشف اثر ویتامین K سابقه تحقیقات به سال های جدیدتر برمی گردد و در اواسط دهه 1930 میلادی بود که تحقیقات بر روی متابولیسم استرول ها منجر به شناسایی عارضه ای شبیه به عارضه اسکوروی یا اسکوربوت (عارضه کمبود ویتامین C) در جوجه ها شد که برخلاف اسکوربوت با استفاده از عصاره مرکبات درمان نشد. از اینجا بود که پی به وجود یک عامل ضد خونریزی در غلات برده شد و برای اولین بار نام آن ویتامین K یا ویتامین انعقادی (ویتامین کواگولاسیون/ Koagulations vitamin) گذاشته شد.

نتیجه بسیار حائز اهمیت این است که در سال های اخیر با توجه به پیشرفت هایی در اصلاح ژنتیکی و بهبود عملکرد پرندگان رخ داده است، اهمیت تأمین دقیق تر و مناسب تر مواد مغذی موردنیاز برای حداکثر سلامت و عملکرد گله های طیور بیش از پیش شده است. از طرف دیگر توجه به تغذیه به دلیل اینکه بخش عمده ای از هزینه های پرورش را در بردارد بیشتر شده است که در این میان نقش ویتامین ها در تغذیه، سلامت و رفاه پرنده حائز اهمیت است. ویتامین ها گروهی از ترکیبات ارگانیک هستند که طیور در جیره روزانه خود به میزان کمی از آنها نیاز دارند، اما تأمین هر چه مطمئن تر و هرچه دقیق تر همین میزان در تأمین سلامت و عملکرد طیور و به ویژه شرایط پرورش تجاری و صنعتی امروز طیور از اهمیت خاصی برخوردار است. ویتامین ها در دو گروه عمده ویتامین های محلول در آب (شامل ویتامین C و ویتامین های گروه B) و ویتامین های در چربی (شامل ویتامین های A,D,E,k) قرار دارند که دارای اهمیت خاصی در عملکرد و سلامت ارگان ها و اندام مختلف ایفا می کنند.

جهت اطلاع از اهمیت ویتامین های محلول در آب در تغذیه طیور به مقاله نقش ویتامین های محلول در آب در پرورش طیور و اثرات کمبود آن ها در جیره غذایی مراجعه شود.

ویتامین های محلول در چربی به همراه چربی ها در مواد خوراکی دیده می شوند و بنابراین جذب این ویتامین ها وابسته به جذب چربی های جیره از طریق مکانیسم مشابه هضم و جذب چربی ها هست. شرایطی که جذب چربی ها را تحت تأثیر قرار می دهد، می تواند در جذب ویتامین های محلول در چربی هم اثرگذار باشد. پایداری این ویتامین ها تحت تأثیر شرایط مختلفی است به طور مثال وجود کپک یا قارچ در مواد خوراکی به دلیل اینکه همواره به قسمت جنین دانه که بیشترین تجمع چربی را دارد هجوم می برند باعث کاهش ویتامین های محلول در چربی خواهند شد. البته امروزه با توجه به افزایش سرعت رشد و عملکرد گله های تجاری طیور دیگر تنها برای تأمین احتیاجات ویتامینی گله های طیور به محتوای ویتامینی مواد خوراکی جیره اکتفا نشده و از ویتامین های به شکل افزودنی یا سنتتیک به شکل مکمل در خوراک طیور استفاده می شود. علاوه بر این در شرایطی ویتامین ها به شکل جدا از خوراک (فرم درمانی یا دارویی) نیز برای گله های طیور تجویز می شوند

ویتامین های A,D3 وE معمولاً به صورت واحد بین المللی IU در کیلوگرم جیره بیان می شوند و ویتامین K3 به صورت میلی گرم در کیلوگرم جیره بیان می شود. اثرات متقابل در جذب میان ویتامین های محلول در چربی وجود دارد و زمانی که یکی از این ویتامین ها در سطح بالایی استفاده شود، باعث کاهش جذب سایر ویتامین های محلول در چربی می شود. مصرف بیش از حد ویتامین های محلول در چربی بسیار سمی تر هستند و می توانند باعث مسمومیت شوند. امروزه شرکت های معتبر تولیدکننده خوراک طیور که دارای متخصصین مجرب جهت بالانس نمودن فرمول خوراک تولیدی هستند، با بهره گیری از ویتامین های با برندهای معتبر دنیا سعی می نمایند تا مقدار موردنیاز ویتامین ها را مطابق با آخرین نیاز طیور ذکر شده در راهنمای پرورش سویه های مختلف تأمین کنند تا علاوه بر حداکثر رشد و عملکرد، مقاومت بیشتری را نسبت به بیماری های رایج طیور داشته باشد. در ادامه شرح مختصری از ویژگی ها، اهمیت و نقش هرکدام از ویتامین های محلول در چربی برای طیور خواهد آمد.

ویتامین A

ویتامین A (رتینول)، یک الکل تک زنجیر غیراشباع است که به صورت طبیعی در بافت های حیوانی وجود دارد و در گیاهان پیش ساز کاروتنی این ویتامینی یافت می شود. بتاکاروتن فعال ترین شکل کاروتن ها بوده و در سلول های پوششی روده پرندگان به ویتامین A تبدیل می شوند. میزان تولید ویتامین A از پیش سازهای کاروتنی در برخی گیاهان به اندازه کافی نیست، به عنوان مثال ذرت حاوی مقادیر بالایی از رنگ دانه کاروتن است اما فعالیت پیش ساز آن برای تبدیل به ویتامین A کم بوده و در نتیجه جوجه های گوشتی و طیور دیگر که بخش عمده خوراک آنها را ذرت تشکیل می دهد کمبود ویتامینA را خواهند داشت؛ بنابراین لازم است تا برای تأمین ویتامین موردنیاز پرنده از ویتامین های سنتتیک که عمدتا به فرم استات و پالمیتات هست، استفاده شود. در استفاده از ویتامین ها باید این نکته در نظر گرفته شود که به دلیل وجود رقابت در جذب بین ویتامین های محلول در چربی لازم است تا در مقادیر مورداستفاده هر یک توازن برقرار شود. به عنوان مثال مقادیر بالای ویتامین A سبب کاهش جذب ویتامین E می شود و همچنین بالا بودن هر یک از دو ویتامین A یا D3 تاثیر منفی بر سوخت و ساز ویتامین دیگر دارد

مهم ترین نقش های ویتامینA در تغذیه طیور شامل تأثیر بر بینایی و جلوگیری از بروز شب کوری، تکامل اسکلت بدن و حفظ روند رشد بافت ها و بهبود عملکرد تولید مثل است و همچنین ویتامین A مهم ترین عامل در حفاظت از سلول های پوششی بافت ها و غشای موکوسی بوده و با تأثیر مطلوب بر کارکرد تیموس و بورس فابریسیوس درنهایت سبب بهبود سیستم ایمنی پرنده می-شود. تحقیقات در مرغان تخم گذار نشان دادند که میزان ذخیره پیش سازهای ویتامین A درون تخم مرغ به صورت خطی و مستقیم به میزان پیش ساز های ویتامین A دریافتی خوراک بستگی دارد.

ویتامین D3

ویتامین D گروهی از ترکیبات اتری است و ویتامین D3 یا کوله کلسیفرول از اشکال مهم ویتامین D برای پرندگان بوده و روغن ماهی و پودر آن منبع اصلی این ویتامین هستند و همچنین مقادیر اندکی از ویتامین D3 در بدن پرنده از واکنش لیپید ترشح شده از غده ای در پرها با نور خورشید تولید می شود؛ ولی با توجه به شرایط نگهداری پرندگان در فضای بسته و دریافت جیره های کنترل شده میزان کافی ویتامین در اختیار پرنده قرار نمی گیرد پس برای رفع نیاز به ویتامین D3 در پرندگان لازم است این ویتامین به صورت جداگانه به خوراک افزوده شود.

تنظیم سلول های ایمنی، تحریک جذب و افزایش بازجذب کلسیم و فسفر به ترتیب از روده و کلیه، مشارکت در فعالیت های کلسیمی شدن در بدن مثل ساخت استخوان و اسکلت، تشکیل پوسته تخم مرغ از نقش های اصلی ویتامین D3 در طیور است به طوری که در صورت کمبود این ویتامین در فرایند های کلسیمی شدن پوسته تخم مرغ اختلال ایجاد می شود همچنین استحکام استخوان که رابطه مستقیمی با رفاه پرنده دارد کاهش می یابد. با توجه به همین نقش مهم این ویتامین در تمام فرایندهای مرتبط با متابولیسم کلسیم و فسفر در بدن و به ویژه تولید پوسته تخم در مرغ های تخم گذار است که اهمیت میزان مناسب آن در جیره بر عملکرد تخم گذاری قابل پیش بینی است

در همین راستا، تحقیقات نشان داده که با افزایش میزان ویتامین D3 از500 واحد بین المللی به 1500 واحد بین المللی میزان درصد تولید تخم مرغ افزایش داشته است. اصولاً اگر تولید تخم مرغ با عملکرد بالا و پوسته سالم (کاهش دورریز یا ردشدن تخم مرغ تولیدی در بازار به دلیل مشکلات پوسته)، سلامت اسکلتی و به ویژه سلامت پاها و عدم بروز مشکلاتی مانند ریکتز یا راشیتیسم در طیور مدنظر باشد، تأمین میزان کافی از بهترین فرم ویتامین دی از نظر زیست فراهمی برای طیور یک شرط لازم در کنار تأمین میزان و نسبت کافی از عناصری مانند کلسیم و فسفر است تا بهترین سلامت سیستم استخوانی و عملکرد تولید تخم حاصل شود.

ویتامین E

ویتامین E شامل گروهی از ترکیبات به نام توکوفرول ها است که فعال ترین شکل این گروه آلفا توکوفرول نام دارد که اغلب در دانه های روغنی و فراورده هایی با منشأ حیوانی یافت می شود. ویتامین E اصلی ترین آنتی اکسیدان در خون و سلول است و با حفظ انسجام غشای سلولی سبب نگهداری بافت های ماهیچه ای، سیستم عروقی و عصبی می شود که در نتیجه سبب بهبود کیفیت گوشت خواهد شد. ویتامین E به خصوص در مرغ های تخم گذار و مادر، سبب بهبود عملکرد تولیدمثلی، ممانعت از تخریب اکسیداسیونی فولیکول های تخمدان و اسپرم و جلوگیری از اکسید شدن چربی های زرده می شود که در نهایت منجر به بهبود تولید تخم مرغ، بهبود ضریب تبدیل خوراک، افزایش جوجه درآوری و کیفیت تخم مرغ می شود. ویتامین E همچنین با ایفای نقش در ایمنی همورال (خونی)، افزایش تولید آنتی بادی و سم زدایی در واکنش های بیوشیمیایی و مقابله با اثرات منفی مایکوتوکسین ها سبب بهبود سیستم ایمنی می شود.

سموم قارچی (مایکوتوکسین ها) امروزه بسیار در صنعت دام و طیور به عنوان یک چالش عمده در مواد اولیه خوراک دام موردتوجه هستند. این سموم که عمدتاً در اثر شرایط نامناسب نگهداری و حمل و نقل مواد اولیه خوراک دام در مسافت های طولانی (به ویژه مسافت های بین قاره ای) توسط قارچ ها و کپک ها تولید شده و به سطح خطرناک می رسند، باعث مشکلات عدیده ای در سلامت و عملکرد دام و طیور می شوند. تحقیقات از قدیم تأثیرات منفی چشمگیر این ترکیبات را گزارش نموده و تأثیر مثبت ویتامین هایی مانند ویتامین E را بر کاهش این اثرات منفی گزارش نموده اند. به عنوان مثال تأثیر استفاده از ترکیب ویتامین E (آلفا - توکوفرول/α-tocopherol)، عنصر سلنیم و ویتامین سی (اسکوربیک اسید) را بر ضد اثرات سمی مایکوتوکسین های مخربی مانند داُکسی نیوالنول (DON) و تریکوتسن ها (به ویژه T-2) در تحقیقات اواسط دهه 1990 میلادی نیز گزارش شدند که تحقیقات جدید نیز تأییدکننده این اثرات و سایر اثرات مخرب سموم قارچی بر طیور و اثرات مثبت ویتامین هایی مانند ویتامین E بر کنترل این چالش ها هستند. سموم قارچی به ویژه از طریق اثر پراکسیداسیون شدیدی که بر چربی ها دارند بر ارگان های مهم و حیاتی مانند کبد می توانند مؤثر باشند. در واقع همانطور که پیش از این نیز به آن اشاره شد، اثرات آنتی اکسیدانی ویتامین E به عنوان یکی از مهم ترین خواص این ویتامین محلول در چربی، امروزه در صنعت طیور بسیار موردتوجه و مورداستفاده است.

ویتامین K

ویتامین k دامنه ای از ترکیبات کوئینون ها است. که شامل k1 (فیلوکوئینون) که در گیاهان سبز و دانه ها یافت می شود؛k2 (مناکوئینون) تولید شده توسط باکتری های روده بزرگ و k3 (منادیون) که به صورت شیمیایی ساخته می شود، است. اگرچه با دسترسی پرنده به بستر مقداری از ویتامین k از منبع دوم تأمین می شود؛ ولی فرم منادیون نسبت به دو فرم اول و دوم بیشتر مورداستفاده حیوانات قرار می گیرد. همانطور که گفته شده نام این ویتامین (ویتامین K) مخفف ویتامین انعقادی (ویتامین کواگولاسیون/ Koagulations vitamin) است و مهم ترین نقش آن انعقاد خون است. این ویتامین اهمیت خود را در هنگام نوک چینی، پرخاشگری مرغ ها (سبب خونریزی) و در صورت بروز لکه های خونی در تخم مرغ نشان می دهد که به همین نقش اساسی آن در انعقاد خون بازمی گردد. همچنین به دلیل وابستگی پروتئین استئوکلاستین به ویتامین K در فرایند معدنی شدن استخوان و تولید پوسته تخم مرغ حضور این ویتامین ضروری است

از طرف دیگر مصرف بیش از حد ویتامینK سبب خون مردگی سطحی و خونریزی در اندام لنفاوی می شود؛ بنابراین، در مورد ویتامین K نیز مانند سایر ویتامین های محلول در چربی تأمین درست و اصولی (نه کمبود و نه زیادبود در تأمین) بسیار مهم است. زیرا همان طور که پیش از این نیز اشاره شد، ویتامین های محلول در چربی می توانند در ذخایر چربی بدن ذخیره شده و در صورت مازاد تأمین در بدن به شکل بیش از حد تجمع نموده و مانند سم تجمعی عمل کنند که رفع اثرات منفی مازاد آنها به فوریت امکان پذیر نبوده و همین زمان بر بودن رفع اثرات منفی آن می تواند تلفات ناشی از مازاد تأمین آنرا تشدید کند؛ بنابراین، با توجه به اینکه ویتامین های محلول در چربی هم در صورت کمبود اثرات منفی جدی داشته و هم در صورت مازاد تأمین علاوه بر افزایش بی دلیل هزینه خوراک می توانند اثرات منفی بر سلامت و عملکرد داشته باشند، تأمین متعادل آنها در جیره اهمیت دو چندان می یابد. به همین دلیل در بالانس مقادیر ویتامین های محلول در چربی در جیره طیور (در صورت نداشتن تبحر کافی در بالانس جیره) باید از مشاور فرمول نویسی و جیره نویسی متخصص و مجرب کمک گرفت.

با توجه به اهمیت تأمین این ویتامین ها از طریق فرمول جیره و مکمل های افزوده شده به آن برای رسیدن به حداکثر سلامت و عملکرد گله های تجاری طیور (گوشتی و تخم گذار)، باید به کیفیت و کمیت تأمین آنها در شکل درست خود توجه ویژه ای مبذول داشت. امروزه ویتامین های مختلف به شکل ترکیبات تک جزئی یا ترکیبی از چند ویتامین با خلوص بالا جهت تکمیل فرمول جیره در بازار در دسترس هستند که توسط شرکت های مختلف تولید شده اند و در بازار در دسترس هستند. انتخاب بهترین گزینه ها از نظر ویژگی های کیفی و استانداردهای تغذیه دام و طیور یک موضوع بسیار مهم است. علاوه بر آن، همان طور که گفته شد، اخذ بهترین خدمات مشاوره جیره جهت بالانس نمودن بهترین جیره، تولید آن و مدیریت خوراک دهی با بهترین شرایط نیز شرط اساسی و لازم برای گرفتن بهترین نتیجه نهایی است. شاید انتخاب بهترین گزینه های ویتامین ها جهت جیره در بازار در کنار انتخاب بهترین خدمات مشاوره جیره نویسی و مدیریت تغذیه گله به دلیل تنوع و گستردگی گزینه های در دسترس، سخت، پیچیده و وقت گیر به نظر برسد. اما اپلیکیشن و وب سایت مرغابی این امکان را برای اولین بار در ایران با جامعیت و سهولت بالایی فراهم نموده است. همچنین، خدمات مشاوره نیز جهت کمک به انتخاب بهترین گزینه ها از میان ویتامین های طیوری موجود در بازار و انتخاب بهترین ارائه دهندگان خدمات فرمول نویسی و جیره نویسی در وب سایت و اپلیکیشن مرغابی موجود است که در میان سامانه های ارائه دهنده این گونه خدمات یک خدمت جدید و بی همتا است.