ضریب تبدیل خوراک چیست؟ + روش های بهبود

ضریب تبدیل خوراک

روز به روز فعالیت پرورش دام و طیور به یک فعالیت بیش از پیش حرفه ای و علمی تبدیل می شود تا خود را با تقاضای مواد خوراکی در جمعیت رو به افزایش ساکنان زمین هماهنگ کند. با توجه به این موضوع، داشتن آشنایی کافی با مفاهیم اساسی علم تغذیه و پرورش دام و طیور برای فعالین این عرصه به یک الزام اساسی تبدیل شده است. یکی از مفاهیم اساسی در مدیریت تغذیه و پرورش دام و طیور (به ویژه در پرورش برای پروار و تولید گوشت) مفهوم ضریب تبدیل خوراک است که در ادامه این مطلب به آن پرداخته خواهد شد.

ضریب تبدیل خوراک چیست؟

ضریب تبدیل خوراک یا FCR (Feed Conversion Ratio) مفهومی است که به طور عمومی مشخص کننده میزان تبدیل خوراک مصرفی توسط دام و طیور به وزن زنده است. به بیان ساده تر می توان بیان نمود که این مفهوم مشخص کننده ارتباط میزان خوراک مصرفی یک مرغ یا یک گوسفند یا یک گاو با گوشت تولیدی توسط آن است.

اگر بدن یک مرغ یا یک رأس دام به عنوان یک سیستم فرض شود که مثل هر سیستم دیگری ورودی (دان و آب) و خروجی (وزن لاشه، تخم مرغ و کود) دارد، حاصل تقسیم ورودی دان بر خروجی وزن زنده تحت عنوان FCR یا ضریب تبدیل شناخته می شود.

ضریب تبدیل خوراک چگونه محاسبه می شود؟

همان طور که گفته شد، حاصل تقسیم خوراک مصرفی بر وزن زنده به دست آمده از یک مرغ یا جوجه یک روزه را در صنعت طیور تحت عنوان ضریب تبدیل می شناسند. معمولاً از واحد وزنی کیلوگرم یا گرم برای هم خوراک مصرفی و هم وزن زنده به دست آمده از این خوراک مصرفی استفاده می شود و هر چه وزن مرغ یا جوجه به ازای میزان ثابتی از خوراک مصرفی افزایش یابد، عدد ضریب تبدیل کوچکتر می شود. پس هر چقدر عدد ضریب تبدیل کوچک تر باشد و در طیور به سمت عدد 1 نزدیک شود به معنای راندمان بالاتر خوراک در گله طیور است.

امروزه اعداد ضریب تبدیل حدود عدد یک و نیم و کمتر از آن به عنوان نتایج عملکردی مناسب در گله های طیور گوشتی قلمداد می شوند. البته در بخش بزرگی از گله های طیور گوشتی در ایران هنوز به دلایل مختلف تغذیه ای و مدیریتی اعداد ضریب تبدیل گله های مرغ گوشتی با این مقادیر فاصله دارد. در گله های دام (به خصوص گله های بره پرواری) نیز که اصولاً اعداد ضریب تبدیل بسیار بالاتری دارند نیز نتایج اکثر گله های پرواری با آنچه مطلوب است فاصله محسوسی دارد (به خصوص گله های بومی و غیرصنعتی). حتی صحبت از اعدادی مانند 8 به 1 (مصرف 8 کیلو خوراک به ازای هر 1 کیلو افزایش وزن) در گله های گوسفند پرواری در ایران به میان می آید.

شاید ذکر این نکته نیز در اینجا لازم باشد که مفهوم دیگری با عنوان راندمان غذایی در صنعت دام گاهی رایج است که برعکس ضریب تبدیل است و حاصل تقسیم وزن تولید به خوراک مصرفی ضربدر عدد 100 را شامل می شود. برعکس ضریب تبدیل که هرچقدر عدد آن کمتر باشد به معنای راندمان تغذیه بهتر است، در مفهوم راندمان غذایی هرچقدر عدد به دست آمده بالاتر باشد به معنای بهتر بودن عملکرد و راندمان است.

به عنوان مثال، اگر یک بره در روز 300 گرم افزایش وزن داشته باشد و 1800 گرم مصرف خوراک روزانه برای این میزان افزایش وزن روزانه داشته باشد، ضریب تبدیل آن حدود 6 می شود که عدد خوبی برای گوسفند است. اما اگر راندمان خوراک یا راندمان غذایی برای همین بره پرواری محاسبه شود عددی حدود 16 و نیم به دست می آید که نسبت به بره ای با مصرف خوراک روزانه 1500 گرم و افزایش وزن روزانه 200 گرم (ضریب تبدیل 7 و نیم و راندمان غذایی حدود 13 و سه دهم) اعداد بهتری برای این شاخص های عملکردی کلیدی می دهد.

ویدیوی زیر می تواند کمک بسیار زیادی به شما برای فهم این مسئله نماید.

چه عواملی بر ضریب تبدیل خوراک مؤثر است؟

با توجه به اینکه نتیجه تمام عوامل دخیل و فعالیت های صورت گرفته خود را در راندمان و عملکرد گله دام یا طیور نشان می دهد، ضریب تبدیل خوراک نیز می تواند تحت تأثیر عوامل متعددی قرار گیرد، اما به طور کلی عوامل دخیل در ضریب تبدیل خوراک شامل موارد زیر می شود:

• ژنتیک: اصولاً به گزینی ها و بهبودهای ژنتیکی صورت گرفته در گله های تجاری دام و طیور یکی از تأثیرات مثبت اصلی خود را با بهبود ضریب تبدیل (کاهش عدد ضریب تبدیل خوراک) نشان می دهد. بهبود ژنتیکی به قصد افزایش مصرف خوراک و افزایش سرعت رشد باعث شده که برخی سویه های تجاری با ضرایب تبدیل حدود یک و نیم و طی مدت نهایتاً 35 تا 45 روز به وزن مناسب کشتار برسند که البته کاهش عوارض این رشد سریع بدنی مانند بروز عارضه آسیب (ناشی از عقب ماند رشد اندام حیاتی داخلی از رشد بدنی) نیز در برنامه به گزینی و بهبود ژنتیکی گله ها و راهکارهای مدیریتی مربوطه مانند مدیریت برنامه نوری لحاظ شده است.
• کیفیت خوراک و آب: این موضوع بسیار واضح است که با توجه به نقش خوراک در ضریب تبدیل، در کنار دسترسی آسان به کمیت کافی از خوراک، کیفیت خوراک و آب مصرفی یکی از شروط لازم برای رسیدن به ضریب تبدیل بهینه باشد. به همین خاطر است که تأکید می شود که در تهیه مواد اولیه، نهاده های خوراکی و افزودنی های خوراک برای تهیه دان آماده به کیفیت و مشخصات کیفی و تغذیه ای آنها توجه ویژه ای شود و از مشاورین متخصص برای انتخاب مواد مصرفی در تولید دان و جیره نهایی حتماً اخذ مشورت لازمه صورت گیرد.

  همچنین، کیفیت آب را نیز نباید مورد غفلت قرار داد، زیرا استفاده از آب غیر تمیز و غیرشفاف یا اصطلاحاً دارای درجه سختی بالا و عدم چرخش یا تعویض آب در دسترس طیور در سیستم آبخوری ها می تواند منجر به بیماری ها و معضلات متعددی شود که بر ضریب تبدیل خوراک در گله های طیور به طور محسوسی مؤثر هستند.

• عوامل مدیریتی: متنوع ترین گروه از عوامل دخیل در ضریب تبدیل بهینه خوراک طیور و دام در زیر این گروه از عوامل جمع شده است. عوامل مدیریتی مؤثر در ضریب تبدیل به دو گروه اصلی عوامل مدیریت تغذیه و عوامل مدیریت پرورش تقسیم بندی می شود که هر کدام نقش خاص خود را در رسیدن به ضریب تبدیل بهینه ایفا می کنند.

بحث کامل پیرامون این عوامل از لحاظ گستردگی یک مطلب مجزا را می طلبد، اما برخی از مهم ترین عوامل مدیریت تغذیه و پرورش که در ضریب تبدیل نقش دارند به شرح زیر هستند:

• عدم رعایت بالانس تغذیه ای مناسب در جیره مانند افزایش نسبت پروتئین یا انرژی که می تواند علاوه بر به هم زدن بالانس تغذیه ای و افزایش ضریب تبدیل در طولانی مدت منجر به مشکلات کلیه ای و کبدی (به ویژه در گله هایی مانند گله های مرغ تخم گذار) شود.
• نسبت مناسب اسیدهای آمینه (به خصوص اسیدهای آمینه ضروری) نیز در کنار میزان کافی از پروتئین می تواند در رشد و توسعه مناسب عضلات و تولید لاشه دارای وزن و کیفیت کافی در طول زمان مناسب و در نتیجه بهبود ضریب تبدیل مؤثر واقع شود
• ویتامین ها و عناصر ضروری (مکمل های مناسب) در مقادیر کافی باید به ترکیب دان مصرفی افزوده شوند. این موضوع هم از لحاظ انتخاب مکمل ویتامینه – معدنی مناسب و هم نحوه مناسب میکس نمودن آن با باقی ترکیب خوراک و دریافت آسان آن توسط تمام طیور داخل سالن (مدیریت خوراک دهی) مهم است.
• مدیریت بیماری ها از نظر پیشگیری و در صورت بروز بیماری، درمان به موقع و مناسب می تواند تأثیر بسیار مهمی در ضریب تبدیل خوراک در گله داشته باشد. به خصوص بیماری های درگیرکننده سیستم گوارشی (هضم و جذب) و مواردی مانند کلستریدیا (clostridia) و کوکسیدیوز (coccidiosis) و... می توانند در صورت عدم پیشگیری یا درمان مؤثر و به موقع تأثیر شدیدی بر ضریب تبدیل خوراک داشته باشند.
• از طرف دیگر؛ استفاده نامناسب یا افراطی از آنتی بیوتیک ها در گله ها که تحت نظر دامپزشک متخصص و مجرب صورت نگیرد نیز می تواند با به هم ریختن ترکیب عادی میکروارگانیسم های هم زیست با دستگاه گوارش طیور (میکروبیوتا) منجر به مشکلات گوارش مانند دیس بیوزیس و کاهش عملکرد آن (در نتیجه خارج شدن ضریب تبدیل از شرایط مناسب خود) شود.
• خوراک دارای کیفیت پایین از لحاظ آلودگی ها و ناخالصی های خوراک (میزان بالاتر از حد نیاز سبوس و فیبر یا وجود کپک ها و سموم آنها) می تواند علاوه بر کاهش ایمنی، مشکلات کبدی و کلیوی و سایر معضلات، سیستم گوارشی را به هم ریخته (موارد بالای بروز معضلات مانند اسهال) و در نتیجه عملکرد و راندمان دستگاه گوارش (هضم و جذب) و ضریب تبدیل را دچار مشکل کند.
• مدیریت آبرسانی به گله نیز همپای مدیریت خوراک دهی دارای اهمیت بالایی است. علاوه بر موارد کیفی که در بالا مورد اشاره قرار گرفت، موارد دخیل در مدیریت آبرسانی به گله های طیور از جمله سیستم و تجهیزات آبخوری مناسب که به خوبی مورد بازدید، سرویس های دوره ای لازمه و مدیریت قرار گیرند تا معضلاتی مانند تشکیل بیوفیلم (کلونی های میکروارگانیسم های عمدتاً ناخواسته در درون مجاری سیستم های آبرسانی و آبخوری) و... به حداقل ممکن برسد
• مدیریت آبرسانی و خوراک دهی به گله ها علاوه بر انتخاب تجهیزات دانخوری و آبخوری مناسب به استفاده تعداد مناسب از آبخوری ها و دانخوری ها و پخش مناسب آنها در سالن برمی گردد که حداکثر دسترسی و حداقل جستجو و سختی در پی خوردن دان و آب را به همراه داشته باشد.

  مطالعه بیشتر: 8 مورد از مهم ترین تجهیزات مرغداری

• مدیریت پرورش و تغذیه با توجه به تغییرات فصول سال نیز جزو موارد جزئی اما بسیار مهم است که اگر به خوبی رعایت نشود می تواند تأثیرات منفی خود را بر ضریب تبدیل گله ها داشته باشد. یکی از مثال های بارز این امر مهم به مدیریت میزان انرژی جیره در فصول سرد یا گرم سال برمی گردد که اگر کمتر از میزان مورد نیاز باشد، باعث تنش ناشی از تولید گرمای درونی مازاد (به دلیل فعالیت بیشتر سیستم گوارشی برای هضم و جذب) در فصول گرم شود. زیرا منابع انرژی مانند روغن طیور و پودر چربی ها برای هضم نیاز به تولید گرمای درونی کمتری دارند که در فصول گرم سال می تواند حتی برای بهبود ضریب تبدیل مؤثر واقع شود. از سوی دیگر، کاهش وزن ناشی از کمبود انرژی برای مقابله با سرما در فصول سرد (به ویژه در گله های بومی در حال پرورش در فضای نیمه باز یا باز) نیز محتمل است.

مطالعه بیشتر: استرس گرمایی در مرغداری چیست؟

روش های بهبود ضریب تبدیل خوراک

با توجه به آنچه در بخش بالا گفته شد، راهکارهای بهبود ضریب تبدیل و در نتیجه بهبود راندمان و سودآوری اقتصادی گله را می توان به طور خلاصه و تیتروار شامل موارد زیر دانست:

• بهبود قابلیت هضم و جذب مواد مغذی با استفاده از تجهیزات و روش های فراوری خوراک مختلف
• تأمین مقادیر مناسب و کیفیت مناسب در کنار متعادل نمودن نسبت انرژی و اسیدهای آمینه در جیره
• اجتناب از ایجاد شرایط نامناسب در نگهداری مواد خوراکی و خوراک کامل مانند جلوگیری از نقاط داغ و مرطوب که باعث کپک زدگی و ایجاد سموم قارچی (مایکوتوکسین ها) در خوراک می شود.
• استفاده از سیستم های دانخوری و آبخوری که هدررفت خوراک و آب را به حداقل برساند و در حفظ کیفیت و سلامت بستر طیور نیز مؤثر است.

  سیستم های مدیریت محیطی سالن مانند سیستم های گرمایش – سرمایش، سیستم های تهویه و سیستم های روشنایی باید عملکرد خود را به بهترین شکل ممکن انجام دهند تا بهترین آسایش و ضریب تبدیل خوراک و راندمان نهایی گله حاصل شود.

  مطالعه بیشتر: بهترین سیستم گرمایشی مرغداری کدام است؟

• فرستادن در سن و وزن مناسب به کشتارگاه و بازار تا خوراک مصرفی از سن خاصی به بعد به جای تولید لاشه به سمت تجمع چربی و افت کیفیت لاشه نرود. البته این موضوع به فرهنگ بازار مصرف و شرایط اقتصادی بازار در هر زمان نیز وابسته است.
• همه این موارد را می توان با اخذ آموزش های لازم یا مشورت های مربوطه از مشاورین متخصص، مجرب و معتبر در هر کدام از این بخش ها به سمت بهترین شرایط ممکن هدایت نمود.

جمع بندی پایانی

همان طور که در این مطلب مشاهده شد، تقریباً تمام موارد مدیریتی گله های پرواری دام و طیور (به ویژه موارد مرتبط با تغذیه و خوراک دهی) می توانند به نوبه خود تأثیر جزئی تر یا گسترده تری بر روی ضریب تبدیل خوراک و در نتیجه راندمان اقتصادی گله های دام و طیور داشته باشند. زیرساخت اصلی بهبود ضریب تبدیل به عنوان یک عامل بسیار مهم مدیریتی ابتدا شناخت آن و عوامل دخیل در آن و سپس مدیریت آنها است. در این جهت باید از بهترین خدمات نرم افزاری و سخت افزارها و مواد اولیه مورد نیاز که دردسترس و از نظر اقتصادی به صرفه باشند، بهره جست.

قابل درک است که جستجو، مقایسه، بررسی و انتخاب از میان بی شمار گزینه در گروه های مختلف اقلام و خدمات مورد نیاز برای رسیدن به ضریب تبدیل بهینه برای بسیاری از مرغداران (به خصوص افراد کم تجربه تر) سخت، پیچیده و وقت گیر به نظر برسد. اما امروزه امکاناتی مانند فضای اینترنت در دسترس هستند که بسیار به سهولت انتخاب و دسترسی به موارد مورد نیاز کمک می کنند. به خصوص سامانه جامعی مانند مرغابی که ارائه دهندگان تمام گروه های اقلام و خدمات را در حوزه دام، طیور، آبزیان، اسب، حیوانات خانگی و.... جهت مقایسه، بررسی، تماس و گرفتن اطلاعات لازمه در یک مکان جمع نموده است، می تواند بسیار در جهت داشتن بهترین انتخاب ها برای رسیدن به بهترین ضریب تبدیل ممکن در گله های دام و طیور مؤثر و مفید واقع شود.